Onderling

Deel Facebook Twitter

‘Onderling’, de titel van de tweede reeks uit de nieuwe bundel van Roland Jooris (1936), roept uiteraard de gedachte op aan de interactie tussen mensen. De gedichten gaan voornamelijk over een relatie die in het slop zit en het bijbehorende impassegevoel. De verwijdering tussen de partners is zich aan het voltrekken en is bijna totaal: ‘steeds waziger / voelen we een nabijheid / die zich terugtrekt / in een wildgroei / tussen ons’. De titel kan ook een aanduiding zijn voor de hoofdfiguur in Jooris’ poëzie. Naar analogie van woorden als ‘ouderling’ en ‘zonderling’ kun je bij een ‘onderling’ denken aan iemand die onder de oppervlakteschittering van de fenomenen kijkt, iemand die X-rays van mensen en van situaties neemt. Ook aan iemand die, zoals de titel van de bundel kan suggereren, kromgebogen loopt, die naar beneden gericht is. Reekstitels als ‘Bezinken’ en ‘Begane grond’ bevestigen die indruk. In de poëzie van Roland Jooris lijkt de zwaartekracht sterker dan waar ook, maar de kunst helpt de spreekstem een hoge vlucht te nemen.

De titel van de openingsreeks, ‘Bezinken’, kan de lezer herinneren aan ‘the emotion recollected in tranquility’ die William Wordsworth als de oorsprong van poëzie zag, zoals hij aan het begin van de negentiende eeuw schreef in zijn ‘Preface’ bij een nieuwe druk van Lyrical ballads (1798). De dichter moest het meegemaakte volgens hem niet meteen willen uiten in verzen. Het gevoel moest de tijd krijgen om te bezinken. De emotie moest daarna door de dichter opgehaald en overdacht worden, tot ze weer in hem ontstond en (‘poetry is the spontaneous overflow of powerful feelings’) neergeschreven kon worden. Lyrical ballads betekende de doorbraak van de romantiek. Jooris kan zeker niet zomaar als een nazaat daarvan worden beschouwd. Maar ook bij hem lijkt het gedicht tijd te vragen. Het lijkt er vaak zelfs onverhoopt te komen, wanneer het niet meer wordt verwacht. ‘Arte povera’ uit de vierde reeks maakt iets duidelijk over de duur van het schrijfproces: ‘Je kan het vouwen / zoals eenvoud, je kan / het verscheuren // je kan het onbeschreven / in de kachel geworpen / laten smeulen // je kan het zien opgaan / in de rook van het uiteindelijk / ultieme / vege // je kan het uitgestrooid / als as in een winderige / verte vaag stof voor / een gedicht voelen / worden’.

verschijnen-verdwijnen

‘The emotion recollected in tranquility’ leidt bij Jooris tot een schaduwtheater. Van een ik en een jij is daarin nauwelijks sprake. Personages worden niet uitgewerkt en ingekleurd. Dat wordt al duidelijk in het openingsgedicht ‘Gemis’:

Avond is van aarde
de kamer, van getakte
de tekening

van snakken
naar lippen opeen
kunnen we ternauwernood uiten
wat gedreven ons wederzijds
noopt, het

doemt op, het duikt
onder, het balt zich
samen in ons.

De geliefde, het precieze object van het gemis en verlangen wordt niet beschreven. Bij Jooris zijn de fenomenen tegelijk haarscherp en flou, zoals op de polaroids van de abstract-expressionistische kunstenaar Cy Twombly (1928-2011) die begin 2012 werden tentoongesteld in de Brusselse Bozar. De slotstrofe van een aan Twombly gewijd gedicht uit Kromte luidt: ‘in zijn donkere kamer / ruimen de dingen / voor vermoeden / plaats’. Dat gebeurt ook in deze verzen: terwijl Jooris de dingen benoemt, vervagen ze. Dit sluit aan bij de aparte dynamiek. Deze poëzie is even wellustig talig als ingehouden. Zij is als een tong die naar voren wordt gebracht, een tong die met daadkracht en overtuiging klanken vormt, maar die de dichter tegelijk lijkt te willen inslikken; zij is ‘een spraak / op de tast naar / terugkeer’. In ‘Figuur’ gaat het over een ‘bewogen / innerlijk dat zich / tot wegdenken / boetseert’: in die verzen kun je een statement lezen over het therapeutische aspect van de creatie, maar ook over de ambivalentie, het gelijktijdige verlangen te verschijnen en te verdwijnen.

‘het bedachte hoger’

‘Begane grond’ roept de gedachte op aan platgetreden paden. De reeks biedt een beeld van ons aardse bestaan, ons meestal doelgerichte maar in wezen zinloze heen en weer geloop. In ‘Kwijt’ klinkt het: ‘naar waar / vandaan lopen we bijster / dood verloren’. In ‘Te voet’ wordt getreurd om ‘zoveel teloorgaan / naar ooit onderweg’. In het laatste gedicht brengt het leven echter een aangename verrassing. Het slotgedicht van de reeks, ‘Tuin’, gaat over een man die zich opmaakt voor de dood (‘Legt hij de aarde / klaar’), maar die onverwacht een nieuwe lente voelt aanbreken (‘een maartse / veeg’ – mogelijk een nieuwe liefde); daardoor ‘maakt hij zijn hoofd / weer leeg, schept zijn / verwondering de chaos / overhoop, lijnt hij opnieuw / zijn wereld af // plant hij zijn tekens / in het onbeperkte / grondig’.

‘Van nature’ is de titel van de derde, metapoëtische reeks. In deze verzen waarin de poëzie of – ruimer – de kunst zelf centraal staat, zijn de verhouding werkelijkheid-literatuur en de inspiratie belangrijk. Wat dat laatste betreft, valt op dat de hemel leeg is, maar dat de dichter niet goed zonder de illusie van iets hogers kan. De dichter en de mens in het algemeen hebben daar klaarblijkelijk nood aan. De slotstrofe van ‘Achterom’ uit ‘Begane grond’ luidde al: ‘altijd / het alomtegenwoordig veraf / nabije in het nietsvermoedend / licht’. De slotstrofe van ‘Boven’ uit ‘Van nature’ – een gedicht dat over (de beleving van) een kunstwerk kan gaan, maar ook over de poëtische inval – is:

morsig precies
lekt
het onvoorziene
uit een verdieping
in het bedachte
hoger.

De reeks ‘Blijkens de tijd’ introduceert een van de vaste thema’s van Jooris – zijn vorige bundel was getiteld De contouren van het verstrijken (2008). De mens is vergankelijk. Zijn verlangen is echter eeuwig. De bundel eindigt met een vergezicht, een toekomstvisioen, een ‘Verschiet’: ‘Om te ontkomen / bestaan we // ofschoon krampachtig / houdt het hunkeren / niet op // ginds is uitputtend / gelegen // ginds is van tijd / de rand die in de ijlte / met verzeilen / dreigt’. De tijd is ook verbonden met het gevecht dat door dichters wordt geleverd in hun ‘Werkcel’: ‘ze zoeken / in het hongeren / van wit naar / een bestendiging’. Over de eeuwigheidswaarde van poëzie bestaan hier echter niet zoveel illusies. Als er staat ‘Op het stompe af / naar een vorm / zoeken, naar wat / ongenaakbaar tijdloos / vergaat’, kan het laatste woord misschien wel de gedachte oproepen aan ver-gaan, het een tijdlang overwinnen van de tijd, maar betekent het in de eerste plaats uiteraard verweren en verdwijnen. Poëzie is de ‘nooit te voltooien / wording van het tijdelijk / bestaande’. De tijd, het leven: het is allemaal zoals het veer uit het tweede gedicht: ‘een durende / kortstondigheid’.

Kromte is een typische Jooris. Zoals steeds bij deze kunstminnaar (tot april 2005 was de dichter conservator van het Roger Raveelmuseum in Machelen-aan-de-Leie; hij publiceerde ook veel over beeldende kunst buiten zijn poëzie), is het plastische hier erg belangrijk. Dat blijkt al uit titels van gedichten als ‘Gips’ en ‘Palet’; in de titel van de bundel wordt overigens reeds gewezen op het visuele aspect van de poëzie, op de vorm van het handschrift. Wat dat visuele aspect betreft, zijn de inspringingen een vaste waarde in Jooris’ verzen. Lofdichten – voorafgegaan door discrete opdrachten met initialen – vormen eveneens een constante. Verder werkt de dichter als vanouds met een vaste set woorden, zoals ‘avond’, ‘aarde’ en ‘grond’; hij maakt ook weer opvallend gebruik van het suffix –te, dat de dingen tot vage categorieën maakt en iets stugs heeft. Er is Jooris’ kenmerkende weerbarstige syntaxis en er is zijn gewoonte concreet en abstract met elkaar te verbinden. Er is, ten slotte, de spaarzaamheid van de dichter met woorden en het feit dat hij die woorden maximaal uitbuit, waardoor verschillende manieren van lezen mogelijk zijn; ‘het [gedicht] beweert wat het / omkeert’. Misschien komt er hier en daar iets te ronkend, te gewild verraadseld en geheimsprakerig over, maar zoals zijn voorgangers is Kromte een sterke bundel. Dit is een zeer knokige poëzie, maar met botten om lang aan te kluiven.