Doolkamers van het onbegrijpelijke

De afvalligen

Peter De Graeve

‘De weg omhoog of het pad omlaag, het is een en hetzelfde,’ zo luidt het zestigste tekstfragment dat ons van de presocratische filosoof Heraclitus is overgeleverd. Peter De Graeve zet het als motto boven zijn debuutroman De afvalligen en maakt er ook het structuurprincipe van. Elk van de drie delen is genoemd naar één van de drie elementen in de spreuk. De duisterheid ervan correspondeert naadloos met de ondoorgrondelijkheid van het boek, dat een roman en filosofische meditatie ineen wil zijn.

Niet dat de tegenstelling in de eerste twee delen (omlaag – omhoog) tot een duidelijke afronding of zelfs conclusie leidt in het slotdeel. Integendeel. De Graeve stuurt zijn lezer in zekere zin het bos in, waar deze het zelf maar moet uitzoeken. Het boek is een inleiding in het ongewisse waarin zich de filosofie afspeelt, zo laat de hoofdpersoon keer op keer weten. Dat gebeurt waar tegenstellingen duister of onbeslisbaar worden en waarheid en fictie in elkaar overlopen. Zoals in dit boek de filosofie (medium van de waarheid) overloopt in de roman (genre van de fictie) en omgekeerd.

Of is in dit boek het romaneske juist het medium van de waarheid en de filosofie dat van de fictie? De hoofd- en ‘ik’-persoon lijkt in elk geval tot in de naam toe op de auteur die ‘ik’ schrijft. Studies in Turijn, Parijs en Straatsburg. Aanstelling aan een niet nader genoemde Vlaamse universiteit, waarmee ‘ik’ het maar moeilijk heeft. Lesfabrieken zijn het geworden, en vooral: productie-eenheden met een gestage uitstroom van filosofische kwaliteitspublicaties. Die kwaliteit wordt gewogen naar de maat van de doorsneewetenschap: een middelmaat dus die de ‘ik’-figuur een verraad acht aan de ware wijsbegeerte. Hij komt hard in botsing met zijn decaan en vooral de facultaire ‘mentor voor outputmanagement’.

Samen met het wisselend getij in het liefdesleven van de ik-figuur en de dood en crematie van diens moeder vormen deze academische strubbelingen vrijwel de enige gebeurtenissen in De afvalligen. En ook zij worden allemaal gefilterd door het bewustzijn van de hoofdfiguur dat onophoudelijk aan het woord is. Vertellend, zich herinnerend, maar vooral peinzend, orerend en verwikkeld in imaginaire dialogen met gestorven filosofen, vooral Plato. We lezen anekdotes over Jean-Jacques Rousseau en Immanuel Kant, horen Cesare Pavese geciteerd, zien doeken van William Turner, Claude Le Lorrain en Pieter Bruegel fijngevoelig becommentarieerd, krijgen scherpzinnig les in het wezen van de democratie en vooral: dringen mét de meditaties van de schrijver door in de vraag wat filosofie eigenlijk zou moeten zijn.

Dat De Graeve die vraag bij uitstek in een roman tracht uit te diepen, heeft een diepere grond dan die van de pedagogische toegankelijkheid die boeken als De wereld van Sofie (1991) ons hebben gebracht. In de filosofie komt het, zo stelt hij naar aanleiding van Rousseau vast, aan op de persoonlijke stem, die altijd individueel is. Ze vindt dus nooit haar thuis in de protocollen van de wetenschap, die immers naar algemeenheid streeft. Vandaar de botsing van de hoofdfiguur met de academische mores en hun output-criteria. Maar vandaar ook de wending naar de roman, die altijd spreekt over concrete persoonlijkheden: die-en-die, en niet iemand anders – zoals Friedrich Nietzsche het (in het voetspoor van Rousseau) uitdrukte.

Filosofie is geen wetenschap: niet omdat ze zo ongewis en wispelturig is, maar omdat haar waarheid juist huist op een plek waar alle waarheid vervluchtigt. Anders gezegd: waar waarheid niet langer een toetsbare en toepasbare vaststelling is, maar een stroom of dynamiek die tegenover alles wat op zekerheid aanspraak maakt de geest vrijgeeft aan de fantasie en de ruimte biedt voor het bedenken van nieuwe concepten en constructies. Dáárin, zo lijkt De Graeve te zeggen, schuilt pas de échte filosofie. Dat was ook al een van de kerngedachten van de Franse filosoof Gilles Deleuze, die in dit boek niet voorkomt maar over wie De Graeve in 2012 een imposante studie schreef.

Zo zoekt de filosofie het fictie-genre van de roman en haar singuliere focus op. In De afvalligen heeft dat geleid tot een hoogst originele hybride waarin De Graeve beide genres flink op de proef stelt. Voor een filosofisch werk is het boek provocerend ongestructureerd en tastend. En voor een roman vormen zijn uitgebreide theoretische excursies een flagrante uitdaging aan de romaneske grondwet show, don’t tell.

Makkelijk maakt De Graeve het zijn lezers daarmee niet. In het algemeen beweegt hij zich soepeler in de theoretische bespiegelingen dan in de vertelling van het verhaal en vooral de niet altijd even overtuigende dialogen. Het boek begint ongemakkelijk met een lange bespiegeling vol zware woorden en met een overmaat aan adjectieven uit het vocabulaire van de esprit de sérieux. Verteerbaarder wordt het pas wanneer na een bladzijde of zes de ik-verteller zijn eigen levensgeschiedenis gaat ophalen en er een lichte toon van ironie doorbreekt.

Interessant is deze roman dan ook eerder als experiment dan als resultaat. De Graeve probeert, op grond van zuiver wijsgerige motieven, nieuwe wegen te vinden in het schrijven van filosofie, die de aanduiding ‘roman’ op het titelblad tegelijk onderstrepen en loochenen. In zijn tweeslachtigheid belichaamt dit boek de dubbele beweging waarover Heraclitus al sprak (‘de weg naar boven ís de weg naar beneden’) en die De Graeve in vele toonaarden in zijn boek herhaalt: ‘We begrijpen, en we begrijpen niet’.

Uiteindelijk woont de filosofie, zo laat hij zijn alter ego doceren, voor Plato in de ongrijpbaarheid van taal en rede. We verliezen ons ‘in de doolkamers van het onbegrijpelijke’, schrijft De Graeve met de beeldende trefzekerheid die deze roman op zijn gelukkigste momenten kenmerkt, ‘zoals een taalbehoeftig kind verdwaalt in de ruimte van onbegrijpelijke klanken die de ouders om hem heen optrekken als een uitdijende hemel.’

Polis, Borgerhout, 2017
ISBN 9789463102698
370p.

Geplaatst op 08/08/2017

Naar boven

Reacties

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Je reactie zal pas verschijnen na controle op spam. Dat kan een paar uren of dagen duren.