De Belgische kolonisering van Congo is geen eenzijdig verhaal

Deel Facebook Twitter

Sinds 2018 woedt het debat over de Belgische kolonisatie in Congo weer volop. Het (de)kolonisatiedebat viel samen met de veelbesproken heropening van het AfricaMuseum in Tervuren en de Canvasreeks Kinderen van de kolonie. Om de zoveel jaar keert het debat terug. Vandaag kunnen we echter spreken van een vernieuwing op twee vlakken.

Ten eerste nemen nu ook jonge Belgen van Afrikaanse afkomst (vaak afkomstig uit Congo), zoals Tracy Tansia en Don Pandzou, uitvoerig het woord om hun scherpe analyses en kritische meningen over de koloniale periode te delen. Daarnaast is er een duidelijke oproep tot ‘dekolonisering’. Witte en zwarte opiniemakers, activisten en kunstenaars roepen op om onze geesten, publieke ruimte en instellingen te ‘dekoloniseren’. Dit betekent voor mij drie dingen. We moeten stilstaan bij het kolonialisme als fundamenteel onrechtvaardig ideologisch systeem omwille van het kapitalistisch, racistisch en gewelddadig karakter. We moeten erkennen dat de koloniale logica van ‘witte superioriteit’ en ‘zwarte inferioriteit’ gepaard ging met ontmenselijking en ten slotte ook de koloniale erfenis in de vorm van structurele ongelijke machtsverhoudingen tussen wit en zwart aankaarten en bestrijden.

Naar aanleiding van de vijftigste onafhankelijkheidsverjaardag van Congo in 2010 was er ook veel aandacht voor de Belgische kolonisatie. Opvallend was dat het debat toen vooral gevoerd werd vanuit een wit Belgisch perspectief. Dit gold eveneens voor de tv-programma’s die werden uitgezonden en de boeken die gepubliceerd werden. In het beste geval kregen we het perspectief van een Congolees in Congo, vaak in een sfeer van nostalgie naar de koloniale periode. De stem van de ‘Belgische Congolees’ was tot recent zo goed als afwezig in het debat in Vlaanderen. Het tweedelig project Kinderen van de kolonie – dat bestaat uit een tv-reeks en het daarop gebaseerde boek van Jan Raymaekers – brengt daarin verandering. Het project heeft een radicaal nieuwe aanpak doordat het aandacht besteedt aan de diversiteit van de stemmen in het kolonisatiedebat.

Drie generaties over de kolonisatie

Jan Raymaekers’ boek is een verzameling van verhalen van veertien getuigen die meewerkten aan de tv-reeks Kinderen van de kolonie. De getuigen kunnen in drie groepen onderverdeeld worden. Een eerste onderverdeling is op vlak van generatie en leeftijd. De makers van de reeks gaven het woord aan jongeren zoals politicologe Tracy Tansia (°1990), twintigers en dertigers die de kolonisatie niet hebben meegemaakt, en aan ouderen zoals de Antwerpenaar Jean-Jacques Tamba (°1940) die als kind of volwassene die periode hebben beleefd. Een tweede onderscheid is de afkomst. Onder de getuigen staat Geneviève Ryckmans (°1930) voor de ‘witte Belgen’, Juliana Lumumba (°1955) voor de ‘zwarte Congolezen’ en Lucien Bertens (°1953) voor de ‘dubbelbloeden’. Ten slotte is er een variatie op het gebied van woonplaats. De grote meerderheid van de getuigen woont in België, het geboorteland en/of de plaats waar men opgroeide. Slechts een kleine minderheid van de getuigen leeft nog steeds in Congo. Cécile Amba (°1932) en oud-militair Mathieu Nawej (°1930) staan symbool voor een oude generatie Congolezen die opvallend nostalgisch terugkijken naar de koloniale periode omdat zij de eerste slachtoffers zijn van de sociale achteruitgang in Congo. Sinds de onafhankelijkheid nam de armoede toe omwille van slecht bestuur onder de regimes van de voormalige presidenten Mobutu en vader en zoon Kabila.

Kinderen van de kolonisatie is een bundeling van getuigenissen over het engagement van jonge kolonialen, de wreedheid van kolonisatie en de koloniale politieke, economische en maatschappelijke erfenissen in Congo en België. Een van de psychologische erfenissen die zwaar doorweegt, is het minderwaardigheidscomplex waar (Belgische) Congolezen, jong en oud, tot vandaag mee kampen. De getuigen brengen verhalen die ze zelf beleefden of via naasten hoorden en met zich meedragen. De verhalen zijn pakkende getuigenissen en ze bieden boeiende inzichten van mensen die heel verschillend zijn, maar wel iets delen: hun passie voor Congo. Die passie is sterk aanwezig bij de jonge activiste Gloria Senga (°1993) uit Kinshasa.

Geen eenzijdig verhaal

Het (de)kolonisatiedebat is gepolariseerd. Kinderen van de kolonie leert ons dat het debat geen eenzijdig verhaal kan en moet zijn. Leeftijd, afkomst, woonplaats en persoonlijke ervaringen bepalen hoe iemand terugblikt op de kolonisatie en kijkt naar de actuele situatie in Congo en België. De manier waarop artiest Pitcho Womba (°1975) over de kolonisatie spreekt staat in schril contrast met de houding van oud-lerares Imelda Aroyo (°1942). Het herinnert ons er ook aan dat kolonisatie en de Belgisch-Congolese relaties niet enkel om instellingen en politieke elites gaan. Het gaat ook om gewone mensen van Belgische en Congolese afkomst, en de band tussen hen.

In 2020 herdenkt Congo de zestigste verjaardag van zijn onafhankelijkheid. Dit evenement zal ongetwijfeld niet onopgemerkt voorbij gaan in België. Onderwerpen zoals excuses, herstelbetalingen, geschiedenisonderwijs, restitutie en straatnamen zullen meer dan ooit centraal komen te staan in het maatschappelijk (de)kolonisatiedebat. Na de federale verkiezingen van 26 mei 2019 zullen het nieuwe parlement en de nieuwe regering geconfronteerd worden met een toenemende druk om het koloniale verleden recht in de ogen te kijken en concrete initiatieven te nemen.

In die context is het nodig om bijzondere aandacht te hebben voor Kinderen van de kolonie, waar een witte en zwarte kijk op (de)kolonisatie op een evenwaardige en respectvolle manier een plaats krijgt. De tv-reeks en het boek geven een belangrijke boodschap mee aan iedereen die begaan is met de toekomst van onze superdiverse samenleving: het is noodzakelijk om het debat en de bijhorende initiatieven over de pijnlijke koloniale geschiedenis en de hedendaagse erfenissen zoals racisme op een inclusievere en serenere manier te benaderen. Met aandacht voor historische duiding en met respect voor de stemmen van alle betrokkenen.

Recensie: Kinderen van de kolonie van Jan Raymaekers door Nadia Nsayi.