Signalement: Goudvissen en beton – Maartje Wortel

Goudvissen en beton

Maartje Wortel

Als bewonderaar van het oeuvre van Maartje Wortel (1982) kijk ik altijd uit naar nieuw werk van haar hand. In de laatste week van augustus 2016 verscheen onaangekondigd Goudvissen en beton: een verrassingsuitgave van de jonge uitgeverij Das Mag, die bekendstaat om haar slimme (online) marketingstrategie.

Das Mag heeft ook op de omlijsting van deze publicatie duidelijk haar stempel gedrukt. Op de achterflap propageert de uitgeverij het boek als ‘een oneindig verhaal, een duizelingwekkende ballade, een pamflettistische overpeinzing, een holistische keten’, en in de bijgevoegde biografie wordt Wortel ‘de meest kenmerkende stem van haar generatie’ genoemd. Dat zijn grote woorden. Het framen van Wortel als voice of her generation en als tegendraadse, eigenwijze kunstenaar (‘Ze werd van de School voor Journalistiek gestuurd omdat ze te veel verzon’) roept weerstand op. Soms kan de tussenkomst van paratekst een welkome context bieden, maar dit quasi-ironische promotiepraatje werkt storend. Laat de literatuur liever voor zich spreken: Goudvissen en beton kan prima zonder zulke opsmuk van buitenaf.

Bij een eerste kennismaking met Wortels nieuwe werk bekroop me een gevoel van verwarring. Gezien de lengte van het boekje (59 bladzijden) zou je het kunnen indelen in het genre kortverhaal (al is het daarvoor relatief lang), maar al snel blijkt dat die categorisering geen recht doet aan Goudvissen en beton. Wortel werkte samen met grafisch vormgever Janine Hendriks, die haar boek van prikkelende beelden heeft voorzien die de ontwikkeling van ‘het verhaal’ thematisch lijken te volgen. ‘Het verhaal’ plaats ik tussen aanhalingstekens, omdat er wellicht eerder sprake is van een lang prozagedicht: de taal zelf staat dermate centraal en het verloop van de tekst kent (schijnbaar) zo weinig lineariteit, plot en samenhang, dat het lijkt alsof je een gedicht leest. Bovendien is het geheel niet opgedeeld in hoofdstukken, maar in stukken tekst die genummerd zijn door een cijfer, waardoor het verloop een puntsgewijs karakter krijgt. Dat wil zeggen: inhoudelijk volgen de passages elkaar niet altijd logisch op, de opeenvolging van cijfers boven de genummerde tekstdelen wekt slechts de suggestie van progressie of lineariteit. Een voorbeeld:

12. Rust nu maar uit. De vissen in de zee weten hoe jij je voelt.

13. Uitmuntend.

14. Ik hou van handen die kaarten schudden.

Dit is een kunstgreep, een formele manier om de tekst te structureren die niet leidt tot een betekenisvolle ordening. In dit geval draagt de nummering juist bij aan het fragmentarische en versplinterde karakter van Goudvissen en beton.

Personages zijn er in dit proza wel, zij het onder voorbehoud. Vaststaat dat er een genderneutrale ik-verteller is die in de derde persoon spreekt over zijn/haar vader. Daarnaast wordt er steeds een ‘jij’ aangesproken. De grote vraag: wie is die ‘jij’, aan wie zijn de woorden van ik-verteller gericht? Soms lijkt het alsof de lezer direct geadresseerd wordt, zoals in de volgende zin:

Wat ik je op een koud en donker station wil zeggen (daar mag je eventueel voorbij rijden): als ik niet bij je kan zijn, zoek ik een vorm en mijn vorm is taal.

Of hier:

Aan de achterkant van het gordijn vertel ik je dit. […] Omdat ik je nu niet kan zien bedenk ik je erbij. Niet alleen je oor, maar ook je voeten, je haar, je handen, je ogen en je geur. Je hoeft er niet verlegen van te worden. Ik kan laten bestaan wat je niet kan zien […]

Hoewel ik geneigd ben me aangesproken te voelen door zulke passages, zou je evengoed kunnen stellen dat deze ‘jij’ samenvalt met iemand uit de fictionele wereld van de ik-verteller. Die ambiguïteit werkt een veelheid aan interpretaties in de hand. Die eerste mogelijkheid – dat de ik-verteller ons, de lezers, aanspreekt in de jij-vorm – is het interessantst. In dat geval doorbreekt Wortel namelijk de ‘vierde wand’ van het literaire podium. Zoals Frank Underwood (Kevin Spacey) in de Amerikaanse televisieserie House of Cards de camera inkijkt om rechtstreeks de kijker aan te spreken, zo richt de ik-verteller van Goudvissen en beton zich tot de lezer. Mocht de lezer zich met de ‘jij’ identificeren, dan kan dat tot een intiem, zeldzaam soort contact leiden:

’s Nachts zwemmen jij en ik de oceaan over. […] We ontmoeten elkaar met open ogen op de bodem, boven ons zijn de golven, maar wij hebben de stilte gezocht.

De publicatie van Goudvissen en beton illustreert hoe verschillende dimensies van de literatuur met elkaar kunnen interageren en met elkaar in conflict kunnen raken. Het prikkelendst is de interactie tussen de fictionele ik-figuur en de lezer. Natuurlijk sleurt literatuur die ertoe doet de lezer mee het verhaal in, maar in dit geval gebeurt dat zeer direct door het gebruik van de jij-vorm. Dat zoiets goed kan werken weten we door een roman als Bright Lights, Big City (1984), die volledig vanuit de tweede persoon is geschreven. Maar waar de ‘jij’ in deze klassieker duidelijk figureert als hoofdpersonage, daar gebruikt Wortel deze narratieve modus op een manier die meer onbepaald en daardoor spannender is. De lezer kan bij Wortel kiezen of die het contact met de ik-figuur wel of niet aangaat.

In het samenspel tussen auteur, lezer en uitgever openbaart zich bij Goudvissen en beton een conflict. Hoewel ik als criticus een zekere objectiviteit nastreef, hebben mijn positieve leeservaringen met eerder werk van Wortel een verwachtingspatroon gecreëerd. Interessant is dat de door de uitgever aangebrachte paratekst – de institutionele dimensie – een potentiële breuk tussen mij als lezer en Wortel als auteur heeft veroorzaakt. Gelukkig is het uiteindelijk aan de lezer om te bepalen wat voor soort boekje Goudvissen en beton is, en te beslissen welke schrijver ‘de meest kenmerkende stem’ van deze generatie is. Ik sluit niet uit dat Wortel daarvoor in aanmerking komt.

Das Mag Uitgevers, Amsterdam, 2016
ISBN 9789492478030
59p.

Geplaatst op 12/10/2016

Naar boven

Reacties

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Je reactie zal pas verschijnen na controle op spam. Dat kan een paar uren of dagen duren.