Een manier om de duivel te verjagen

Deel Facebook Twitter

Sommige verhalenbundels lezen als romans. Hoe een reebok ons leven redde (1970) van Ota Pavel (1930-1973) is er daar één van, net als zijn eerder bij Koppernik verschenen bundel Hoe ik de vissen ontmoette (1974). In beide bundels is in ieder verhaal dezelfde verteller aan het woord, Pavel zelf – hij schreef veelal autobiografisch – en bewegen de personages mee van verhaal naar verhaal. Pavel, die in 1930 in Praag werd geboren als Otto Popper, vertelt over zijn jeugd, bruut verstoord door de Holocaust, en over zijn leven erna, in een heldere stijl met scherp gekozen woorden. Zijn vader en twee broers keerden na de oorlog terug uit de concentratiekampen en in 1955 veranderde het hele gezin van naam, een beslissing waarover Pavel in één zin alles weet te zeggen met een mengeling van tragiek en zelfspot: ‘Aangezien we in de Tsjechische landen woonden, vonden we destijds dat we eigenlijk een echt Tsjechische naam moesten hebben in plaats van Popper, en misschien hadden we ’m ook wat meer geknepen dan nodig was.’

Misschien klinkt het alsof Pavel twee keer hetzelfde boek heeft geschreven. Dat is niet het geval. Het is eerder zo dat beide boeken elkaar perfect aanvullen. De verschillen in stijl en toon en de uiteenlopende aspecten die Pavel uit zijn leven en dat van zijn familie licht, blijven onverminderd boeien. Hoe ik de vissen ontmoette heeft iets dromerigs. De beschrijvingen van de natuur, van het vissen, van de avonturen van een twaalfjarig kind dat voor zijn moeder wil zorgen omdat hij in de afwezigheid van zijn vader en broers de enige is die het kan doen: ze zijn zo levendig dat je, iedere keer dat je eraan terugdenkt, weelderig groene oevers voor je ziet. In Hoe een reebok ons leven redde is Pavels vader juist wel aanwezig: een opmerkelijke man, vereeuwigd in een grappige en gedetailleerde verhalen die soms noodgedwongen grimmig worden. Niet alleen vanwege het antisemitisme dat met de teloorgang van de nazi’s niet verdwijnt, maar ook omdat Pavels vader, overtuigd communist, politieke belangen weleens boven de belangen van zijn zonen plaatst. In het een na laatste verhaal, ‘De wedloop door Praag’, wordt Pavel, deels als gevolg van zijn vaders idealisme, in elkaar geslagen door een horde volkssocialisten.

In het titelverhaal denkt Pavels vader wel aan het welzijn van zijn zonen. Sterker nog, het is het enige waar hij aan denkt. Hugo en Jirka worden in het derde jaar van de oorlog opgeroepen om zich te melden voor het concentratiekamp en Pavels vader wil dat ze voor hun vertrek nog één goede maaltijd eten. Hij gaat op pad om een reebok te doden, een gevaarlijke missie die, zoals de titel al doet vermoeden, uiteindelijk slaagt.

Vader wist dat als ze hem te pakken kregen, ze hem dood zouden slaan, daarna met kogels doorzeven en in de rivier gooien, hij zou langs al die plekken drijven die voor hem de mooiste ter wereld waren, en zou blijven steken bij een grote zwarte kei bij Šíma’s rots, daar zouden palingen bij hem naar binnen glijden en zijn ingewanden, hart en hersens opvreten, als vergelding voor dat hij ze uit die prachtigste rivier ter wereld van hen had gevist.

Wat is het effect van genocide op degenen die haar overleven, zowel in de kampen als erbuiten? De laatste jaren is er steeds meer bekend geworden over intergenerationeel trauma, een normale reactie op abnormale gebeurtenissen, wat niet betekent dat we Pavels bipolaire stoornis klakkeloos kunnen toeschrijven aan zijn familiegeschiedenis. In Hoe ik de vissen ontmoette beschrijft Pavel dat hij toen hij in 1964 als verslaggever bij de Olympische Winterspelen in Innsbruck aanwezig was, krankzinnig werd (zijn woorden), ten prooi aan een waan waarin hij oog in oog kwam te staan met de duivel. Het aansteken van een grote brand, waarbij een boerderij in de heuvels boven Innsbruck in rook opging, leek de enige manier om die duivel te verjagen. Pavel moest stoppen met zijn werk als journalist en werd meerdere keren voor langere periodes opgenomen in psychiatrische instellingen. Een akelige periode, naar eigen zeggen vooral nadat zijn medicatie begon te werken en hij besefte wat er met hem aan de hand was, maar ook een periode waarin hij zijn beste literaire werk produceerde. De compositie ervan, van een paar onbezorgde kinderjaren via de oorlog naar de opnames, doet vermoeden dat hijzelf het verband tussen de verschrikkingen van de jodenvervolging en zijn ziekte wel onderkende. Misschien is dat de manier waarop hij de duivel uiteindelijk de baas werd.

Het moment waarop Pavels vader het Tsjechische communisme ziet voor wat het is – een ideologie die in tegenstelling tot wat hij dacht niet vrij is van antisemitisme – is misschien wel het meest ontluisterende stuk van het boek. Het volgt een aantal jaar na de wedloop door Praag die Pavel op een stevig pak slaag kwam te staan.

Moeder lag gewikkeld in een deken op de divan met haar gezicht naar de muur, vader zat in zijn ondergoed aan de kleine tafel te huilen. Zijn haren hingen slordig over zijn voorhoofd en zijn tranen drupten op een krant. Het was de Rudé právo, de partijkrant, waarop hij geabonneerd was en waar hij geen dag zonder kon.

In die krant staan de namen van de justitiële en politieke moorden begaan door het communistische regime, met erachter drie onvergeeflijke woorden: van joodse afkomst. Pavels vader huilt uit in de armen van zijn zoon. ‘We wisten allemaal dat hij dacht aan hoe nutteloos al dat vlagvertoon was geweest, al die praatjes over waarheid en rechtvaardigheid, hoe nutteloos het bloed was geweest dat op het Wenceslasplein uit me was gedruppeld.’

De beschrijving van dit bittere besef laat zien wat Pavels boeken zo bijzonder maakt: er staat geen woord te veel. Hij toont hoe een familie hoop houdt, ten overstaan van het antisemitisme, en hoe weinig die hoop uitricht tegen onrecht en geweld. Dit schrijnende optimisme is wat bijblijft, lang nadat je het boek hebt uitgelezen, net als de beelden die Pavel weet op te roepen: van zijn vader, zijn moeder en de natuur.

Ota Pavel is 42 jaar geworden. Een leeftijd die, gezien zijn geschiedenis, mogelijk aan zelfmoord doet denken. Onterecht. Pavel stierf aan een hartaanval veroorzaakt door een onbekende aandoening. Hij ligt begraven op de Nieuwe Joodse Begraafplaats in Prague-Žižkov. Zijn graf bevindt zich pal naast dat van zijn vader.

Een signalement door Juno Blaauw over Hoe een reebok ons leven redde van Ota Pavel.