Recht maken wat krom is

Deel Facebook Twitter

In april 2023 verscheen de debuutroman van Anne Schepers, die eerder als opiniemaker, journalist en redacteur werkte en al verschillende kortverhalen op haar naam heeft staan. De daden gaat over een jonge vrouw die vastberaden is het goede te doen voor haar ouderlijke gezin, dat al lange tijd gebroken is, en zich een weg baant in een samenleving waarin slecht beleid mensen tegen elkaar uitspeelt.

Terug naar de Beverwaard

Het verhaal begint in 2015, wanneer de pas afgestudeerde Sara als trainee gaat werken bij een grote krant in Rotterdam. Samen met haar collega Joost schrijft ze aan een lijvig onderzoeksdossier over wat niet veel later de eerste ‘Europese migratiecrisis’ zal gaan heten. Als beginnend journalist krijgt ze echter nauwelijks betaald, dus moet ze voorlopig weer inwonen bij haar moeder in de Beverwaard. Die buurt ligt in de zuidelijke rand van de stad, bij het stadion van Feyenoord, en staat gekend als ‘probleemwijk’. Sara wordt er opnieuw geconfronteerd met de zorgen van haar familie.

Haar arbeidsongeschikte moeder Jolanda peigert zich als vrijwilliger af in een verzorgingstehuis om haar uitkering aan te vullen. Haar jongste broer Daaf is door een drugsverslaving uit beeld verdwenen en haar oudste broer Kyran kwam in een catch-22-situatie terecht: hij werd ontslagen en dreigt zijn hypotheek kwijt te raken als hij niet gauw een nieuw arbeidscontract kan voorleggen, maar om een nieuwe baan te vinden moet hij van de overheid eerst een waslijst aan cursussen volgen. Sara ziet hoe machteloos haar familie staat. Samen met veel buurtbewoners maken haar moeder en Kyran zich bovendien grote zorgen om de komst van migranten. Mensen in de Beverwaard lezen wekelijks dat Nederland ‘overspoeld’ wordt door asielaanvragen en zien de gemeente stelselmatig flats opkopen om er statushouders in te huisvesten. Dat nieuwkomers ergens moeten wonen begrijpen ze wel, ‘maar waarom hier’? Het gaat in de Beverwaard al zo slecht.

In de Nederlandstalige literatuur is de terugkeer naar een ouderlijk huis geen ongekend topos. Vaak installeert zo’n thuiskomst een soort breuk met het verleden. Dat is zo in Jan Wolkers’ Terug naar Oegstgeest (1965) of Angelo Tijssens’ De randen (2022), om maar één bekend en één recent voorbeeld te noemen. Voor De daden ligt dat toch iets anders. Hoewel Sara de terugkeer naar de Beverwaard eerst nog ziet als een ‘tijdelijke setback’ en er alles aan doet om dit op de redactie te verzwijgen, merkt ze al snel dat ze beide werelden niet van elkaar kán scheiden. Op kantoor dwalen haar gedachten af naar de troosteloze Beverwaard en thuis blijft ze informatie zoeken over de gevaarlijke mensenhandel via de Middellandse Zee, de kritieke situatie op de Griekse eilanden en de onwil van Nederlandse politici om een rechtvaardig asielbeleid uit te tekenen. Ze begrijpt dat beide problematieken net veel met elkaar te maken hebben: zowel migranten als de inwoners van de Beverwaard proberen te overleven in een systeem dat met hen zo weinig mogelijk rekening houdt.

Nieuwe sociale kritiek

De daden zit dicht op de huid van Schepers zelf, die net als de protagonist van haar verhaal afkomstig is uit de Beverwaard. In de Lage Landen zijn vandaag weinig schrijvers te vinden met een gelijkaardig sociaal postuur. Meer raakvlakken heeft ze wellicht met Frans succesauteur en generatiegenoot Édouard Louis, die tien jaar geleden debuteerde met En finir avec Eddy Bellegueule (2014). Zijn werk is net als dat van Schepers sterk autobiografisch en wordt doorgaans opgebouwd rond de pijnlijke herinneringen die hij heeft aan zijn jeugd. Louis groeide op in een arm arbeidersgezin in Noord-Frankrijk met aan het hoofd een dronken en agressieve vader en een depressieve moeder. Beide jonge auteurs staan bovendien een moderne variant van de sociaalkritische traditie voor die klassengeweld vooral verkent in relatie tot andere vormen van uitsluiting – bij Louis is dat hoofdzakelijk (maar niet alleen) homofobie, bij Schepers met name racisme.

Stilistisch liggen Schepers en Louis verder uit elkaar. De korte romans van Louis lezen als sociologische studies die diep graven en toch geen woord te veel gebruiken. Zijn proza is kordaat en kwaad. De daden drijft meer op dialoog en is minder analytisch, soms zelfs een tikje pathetisch, maar schetst een even indringend beeld van een wit arbeidersgezin dat leeft in een rijwoning met papieren muren en in een buurt waar grijze golfplaten de sowieso al sombere straten ontsieren. Schepers is op haar sterkst wanneer ze Sara laat mijmeren over kleine dingen die toch politiek geladen blijken te zijn:

Het was niet dat ik ze niet wílde zien – het was alleen makkelijker om ze niet te zien. […] Nu keek ik door het raam van het restaurant naar binnen, naar het achterhoofd van Kyran en het gezicht van mijn moeder achter slingers van plastic druivenbladeren. Even bleef ik zo naar ze staan kijken, buiten het bereik van het lamplicht dat uit het raam vloeide.

Bovenstaand citaat geeft een idee van de krachtige symbolen waarmee Schepers haar roman lardeert. Zo is in de Beverwaard alles van plastic: het lekke zwembadje van de buren, de zakjes met vettige satés die Sara als kind graag at – het was eens wat anders dan macaroni met tomatenpuree – de lelijke decoratie in wachtzalen en restaurants. Plastic is goedkoop en ongezond. Het hoopt zich op in buurten waar mensen uit het centrum liever niet komen. Ook het raam waardoor Sara naar haar familie staat te kijken, is symbolisch. Als eerstegeneratiestudent heeft Sara zich gedeeltelijk losgewrikt uit de situatie in de Beverwaard. Zelfs nu ze tijdelijk bij haar moeder moet intrekken, blijft er een onomkeerbare culturele afstand bestaan tussen Sara en haar familie.

Clickbait boven context

De moeilijkheden in de Beverwaard indachtig, probeert Sara te werken aan het onderzoek voor de krant. Ze leest zich in, zoekt met Joost transmigranten op in de haven en neemt interviews af met statushouders die vanwege logge administratie maar niet aan het werk kunnen. Toch loopt het schrijven van artikelen niet echt vlot. Hoofdredacteur Bruno is het dossier niet genegen omdat hij het niet objectief vindt – wie activistisch wil zijn, kan volgens hem beter ‘rapporten gaan tikken voor Amnesty’ – en de directie pleit in het kader van besparingen voor snellere en sensationelere berichten om meer lezers aan te trekken. Maar ook los daarvan zit Sara vast. Al is haar idealisme nog zo groot, ze vindt het moeilijk om vat te krijgen op de veelheid aan op te volgen berichten, raakt verlamd door schuldgevoel en krijgt geen letter op papier.

Dat Daaf uit het niets weer komt opdagen, helpt ook niet. De liefde die Sara als kind voor haar jongste broer voelde was groot. Toen hij verslaafd raakte aan drugs, tijdens de nachtweken die hij voor Shell op de booreilanden draaide, maakte die liefde plaats voor verdriet en onmacht. Nu geeft hij aan te willen afkicken. Samen met haar moeder probeert Sara hem te helpen, maar Daaf krijgt geen professionele begeleiding en is bij voorbaat kansloos. Hij hervalt, verdwijnt opnieuw en raakt zelfs zijn staatsburgerschap kwijt.

Als kort daarna wordt aangekondigd dat in de Beverwaard een asielcentrum zal worden gebouwd, reageert Sara’s moeder verbolgen:

Overal kunnen ze zo’n centrum plaatsen, er zijn achtertuinen in Hillegersberg die groter zijn dan het veld hier, maar daar moeten ze het niet hebben. Nee, we gooien het lekker over de schutting naar de Beverwaard, daar is het toch al een troep. Laat die criminelen lekker daar rondlopen tussen de andere criminelen. Dat is hoe zij denken, hoor.’ Mijn moeder keek boos voor zich uit, ze schudde de slap geworden patat op twee borden.

Stadsplanning is, beseft Jolanda, nooit onschuldig. Even probeert Sara tegengas te bieden – ‘ze moeten toch ergens terecht’ – maar ze beseft dat de verontwaardiging van haar moeder en de protesten die volgen eigenlijk voor een goed deel terecht zijn. Omdat ze voor de Beverwaard iets wil betekenen, schrijft ze een achtergrondanalyse over de komst van het asielcentrum. Bruno wil het niet laten verschijnen en publiceert in plaats daarvan een groot stuk dat de situatie compleet doet escaleren. Zo verliest Sara uiteindelijk al haar vertrouwen in de machine die de krant blijkt te zijn.

Geen woorden maar daden?

De daden leest als een zoektocht naar verbinding. In een dromerige epiloog, die even activerend als belerend overkomt, blikt Sara terug en vooruit.

Soms gaat het niet zoals je wil. Soms zit je te lang, blind, in een trein waar je niet uit durft te stappen, en kun je drie maanden later pas inzien dat het de verkeerde rit was. Dat is wat er gebeurt als je blijft denken.

Voor Sara ligt verbinding uiteindelijk meer in daden van zorg en verzet dan in woorden. Het is zoals haar bezorgde moeder die clandestien een studio zoekt voor Daaf wanneer hij nood heeft aan een vaste basis, ook al moet hij in feite de gevangenis in als hij een nieuw paspoort wil. Het is zoals de buurvrouw die vroeger kookte voor Sara en haar broers zodat er thuis eens een maaltijd kon worden uitgespaard. Het is zoals mevrouw Van der Zee, een van de mensen die Sara had geïnterviewd, die met haar ngo op Lesbos langs het mensonterende vluchtelingenbeleid om zorgt dat radeloze mensen zoveel mogelijk geholpen worden. Het is zoals de supporters van Feyenoord zingen in het stadion: ‘hand in hand kameraden / geen woorden maar daden’.

Schepers levert met De daden een veelbelovend debuut af. Tijdens de voorstelling van Nieuw Geluid 2023, een initiatief van deBuren voor jonge, beloftevolle stemmen uit het literaire veld, uitte ze haar verontwaardiging over de manier waarop sinds 2015 wordt gesproken over mensen uit de Beverwaard, alsof het allemaal doortrapte racisten en asociale ‘tokkies’ zijn. De daden laat zien dat inwoners van de rand vooral kwetsbaar en kwaad zijn en dat ze, wanneer extreemrechts die gevoelens capteert en richting asielzoekers wijst, eigenlijk al zo goed als niets meer te verliezen hebben. De roman lijkt zo een kroniek van een aangekondigde overwinning voor PVV in november vorig jaar. Sara mag de kracht van woorden dan wel in twijfel zijn gaan trekken, we moeten hopen dat auteurs als Schepers verhalen blijven vertellen over de immanente verbinding tussen mensen – beleidsmakers doen immers vaak genoeg hun best ons uit elkaar te drijven.

Een bespreking van De Daden van Anne Schepers door Sarah Adams.