Schateiland van het bewegend panorama

Deel Facebook Twitter

Laten we beginnen met een pluim voor de uitgever. Die heeft het aangedurfd om cultuurhistoricus Erkki Huhtamo te volgen op zijn wonderlijke reis naar het schateiland van het bewegend panorama. Met als resultaat een subliem boek van meer dan 450 dichtbedrukte, schitterend geïllustreerde pagina’s. Het stemt hoopvol om te zien dat er nog uitgevers zijn die zich verzetten tegen de gewoonte van veel academici om alleen nog maar artikelen te lezen (liefst online), en die blijven geloven in de toekomst van het papier. Illusions in Motion. Media Archaeology of the Moving Panorama and Related Spectacles van Huhtamo bewijst ontegenzeggelijk hun gelijk.

Ook de auteur verdient lof. Niet alleen omdat hij zijn onderwerp zo goed kent en zijn kennis op een heldere en overtuigende manier weet over te brengen (dat mag van iedere serieuze wetenschapper worden verwacht), maar voor de liefde en passie die hij in zijn onderzoek heeft gestoken. Dat zijn woorden die misschien niet al te vaak vallen in een academisch discours, maar zonder diepgaande persoonlijke betrokkenheid kun je geen boeken schrijven die er toe doen. Een studie wordt pas écht belangwekkend als die zijn oorsprong vindt in de fascinatie van de auteur voor zijn materiaal (het zijn niet alleen het sublieme en kunst met een hoofdletter K die ons met ontzag vervullen).

Maar waarom is Illusions in Motion nu zo’n indrukwekkende prestatie? Eerst en vooral omdat het boek een heel meticuleus en gedetailleerd overzicht biedt van een bepaald soort panorama, waarvan het bestaan door veel historici weliswaar erkend wordt, maar waarnaar nooit serieus onderzoek is gedaan. Anders dan het negentiende-eeuwse panorama is dit type niet eerder benaderd als een aparte cultuurvorm. Huhtamo definieert zijn ‘missing medium’ als volgt:

Instead of being surrounded by a stationary wrap-around painting, the spectators sat in an auditorium. A long roll painting was moved across a “window” (often with drawable curtains) by means of a mechanical cranking system. The presentation was accompanied by a lecturer, music, and occasionally sound and light effect. Other attraction, such as musical acts of feats or legerdemain, could be added. The duration varied, but by the mid-century a length of ninety minutes or more had become common.

De auteur werkt deze definitie vervolgens uit door drie belangrijke dimensies of aspecten te onderscheiden. In de eerste plaats wijst hij op de dimensie van de schildering: een bewegend panorama was een object, een rol afbeeldingen. Toeschouwers kregen beelden te zien van bijvoorbeeld de steden langs de Mississippi, een bezoek aan het Heilige Land of het zinken van de Titanic. In de tweede plaats is er de uitvoering: het was een evenement, omdat het panorama ‘live’ werd uitgerold voor de toeschouwers. En in de derde plaats beschrijft hij de discursieve dimensie: het bewegend panorama was ook iets wat werd ondersteund door woorden en illustraties, en wat dus deel uitmaakte van een cultuur van amusement en cultureel ondernemerschap. Gelet op de relatieve afwezigheid van historisch betrouwbare getuigenissen – slechts een handjevol bewegende panorama’s zijn overgeleverd – was de rol van deze discursieve dimensie de sleutel tot het verhaal dat men tijdens het spektakel wilde overbrengen. Huhtamo weet dit complexe samenspel van tekst, beeld, performance en publieke receptie naadloos met elkaar te verweven.

Vanaf de eerste pagina benadrukt hij de grote diversiteit van het bewegend panorama. Er is niet één basismodel dat de vorm en functies van alle varianten bepaalt, maar het onderscheid tussen het bewegend panorama en andere theatrale en optische apparaten en voorstellingen is lang niet altijd even duidelijk. Dankzij het indrukwekkende historisch bewijsmateriaal dat Huhtamo heeft verzameld (aan het eind van het boek geeft hij een fraaie beschrijving van alle eenentwintig ‘surviving moving panoramas’) weten we echter hoe belangrijk het bewegend panorama in de negentiende eeuw was, dat overigens rond 1850 een piek in populariteit beleefde.

Maar Huhtamo’s studie is niet louter beschrijvend. Hoewel het gehele boek blijkt geeft van een grote historische nauwkeurigheid, levert Illusions in Motion ook een belangrijke bijdrage aan het onderzoeksveld dat de auteur de afgelopen twee decennia heeft helpen opbouwen: de media-archeologie. Binnen dit domein verdedigt Huhtamo een bescheiden, maar alleszins inspirerende stelling. In tegenstelling tot theoretici als Friedrich Kittler, die media-archeologie benaderen als een Groot Verhaal van de machine waarin er nauwelijks ruimte bestaat voor menselijk handelen, vertrekt Huhtamo vanuit een methodologie die uitgaat van ‘echte’ mensen, met concrete verlangens, doelen en objecten; een methodologie, kortom, die geen ‘theoretisch juist’ mega-narratief tot stand wil brengen, maar de kleine hiaten in onze kennis van de mediageschiedenis probeert in te vullen.

Het belang van mensen en objecten wordt weergegeven aan de hand van de vaak verbazingwekkende iconografie van het boek (grotendeels afkomstig uit de privécollectie van de auteur: het resultaat van een levenslange fascinatie voor media-technologie) en de biografische informatie over nagenoeg iedereen die het bewegend panorama mogelijk of juist onmogelijk maakte. Want er waren genoeg concurrenten die op andere media vertrouwden, mislukte docenten of ondernemers, resistent of parodiërend publiek, enzovoorts. Een vaak voorkomend probleem was bijvoorbeeld dat veel uitbaters van een reizend panorama genoodzaakt waren bijkomende attracties in te lassen om, na het wegebben van het novelty effect, te kunnen concurreren met het bonte aanbod van de entertainmentindustrie, die gebaseerd was op het vermengen van diverse formats (de ‘Music hall’-traditie). De kwaliteit van deze attracties liet in de ogen van het publiek soms te wensen over en de diversificatie van het aanbod dreef ook de kostprijs van de hele onderneming snel op.

Het maken van een bewegend panorama ging immers verder dan louter schilderen en installeren. Huhtamo roept tot in detail de performatieve aspecten van het medium op, en de vele manieren waarop contemporaine toeschouwers schreven over wat hij terecht kenschetst als een ‘storytelling medium’. De afbeeldingen beperkten zich tot enkele hoogtepunten. Het geheel werd aan elkaar gepraat door de verteller, die ook de lege plekken in het zich ontrollende panorama moest zien te vullen, dikwijls via (verzonnen) eigen ervaringen.

Het zevende hoofdstuk, bijvoorbeeld, over de carrière van Albert Smith – die in de jaren 1850 beroemd werd als showman van het bewegend panorama – zou vanwege de gedreven toon van Huhtamo (hier in topvorm) en de exuberante persoonlijkheid van Smith verplichte lectuur moeten zijn voor alle mediahistorici, studenten letterkunde en filmwetenschappers, maar evengoed voor degenen die zich bezighouden met marketing, bedrijfskunde en de creatieve industrie. Tijdens het lezen word je je steeds meer bewust van het feit dat het bewegend panorama, (hoewel het praktisch ontbreekt in de hedendaagse mediageschiedenis en naar de achtergrond is verschoven als concreet materiaal) een cruciale rol heeft gespeeld bij de opkomst en ontwikkeling van de moderne mediacultuur. Ook hierover heeft Huhtamo veel interessants te zeggen. Zo zorgen zijn even bescheiden als diepzinnige ideeën voor een overtuigende repliek op de soms louter technologische of strikt ideologische benadering. Huhtamo gelooft niet in de anti-humanistische studie van de technologie, maar pleit voor deelname van de mens aan het technologische metaverhaal en interactie tussen mens en machine op microniveau.

Daarmee verzet hij zich tegen de kern van veel modieuze ideeën over de spektakelmaatschappij en de cultuurindustrie. Huhtamo toont aan dat het niet de mens is die de machine maakt, of omgekeerd, maar dat juist hun wisselwerking de geschiedenis vormt.