Het zwaartepunt van relevantie

Deel Facebook Twitter

De essays, verhalen en betogen in de bundel De goede immigrant. 23 visies op Nederland (2020) zijn bijeengebracht door de drie makers van de Dipsaus Podcast: Anousha Nzume, Ebissé Wakjira-Rouw en Mariam El Maslouhi. Eerder al verscheen er in het Verenigd Koninkrijk en de VS een editie van The Good Immigrant over ‘what it means to be “other” in a country that doesn’t seem to want you, doesn’t truly accept you’. In hun inleiding benoemen de Nederlandse samenstellers de vraag die ten grondslag ligt aan deze bundel: ‘Wanneer heb je het recht om geen onderwerp meer te zijn van het debat, maar het debat te bepalen?’ Veel van de bijdragende auteurs (allen migrant of geboren in een familie met een migratiegeschiedenis) noemen 9/11 en de moord op Pim Fortuin als bepalende maatschappelijke gebeurtenissen. Veel stukken maken invoelbaar onder welke druk de auteurs leven, die een valse keuze tussen verschillende politieke loyaliteiten en identiteitsaspecten verwerpen. Wie succesvol is, kan als ‘de goede immigrant’ worden geoormerkt, maar het Nederlanderschap blijft conditioneel, op voorwaarde bijvoorbeeld dat ‘de goede migrant’ niet over racisme in Nederland praat. Of, zoals historicus Karwan Fatah-Black in zijn indringende bijdrage ‘Recidive van een crimigrant’ schrijft over de manier waarop er over ‘straatfilosoof’ Appa (de rapper Rachid El Ghazaoui) werd gediscussieerd: ‘Hij werd een studieobject in een gretige autopsie’.

Uiteraard wemelt het ondertussen in veel instituties (in de kunst, in de media, in de wetenschap et cetera) van de werkgroepen, commissies en klankbordsessies die het gebrek aan diversiteit moeten agenderen. Verschillende auteurs in De goede immigrant constateren echter dat de echte verandering er niet om draait dat witte instituties zich genadig openstellen voor ‘nieuwe stemmen’. Zoals cultureel programmeur Simone Zeefuik schrijft over de wereld van de kunst: daarin schuift ‘het zwaartepunt van relevantie’ weg van de witte instituten naar ‘dat van de Zwarte en niet-Zwarte kunstenaar van kleur’. Fatah-Black wederom: ‘Ik ga niet debatteren over politieke neutraliteit en wit privilege aan de universiteit. Ik ga niet naar een training voor diversiteit.’ Diversiteit is zo bezien niet zozeer een kwestie van groeiend moreel bewustzijn bij de institutionele macht, maar draait om de onderkenning dat de realiteit al lang ‘divers’ is – en instituten die deze realiteit niet reflecteren, staan met hun rug naar de samenleving.

Wat alle stukken in de bundel delen, is de weigering nog langer de pathologie van het ‘integratiedebat’ te voeden. Anders gezegd: de auteurs, die overigens uit zeer verschillende sociale contexten en maatschappelijke domeinen komen, onderschrijven allemaal het belang van het verzet tegen de dominantie van de witte blik. Daarmee is De goede immigrant beslist niet ‘representatief’ in ideologisch opzicht; conservatieve geluiden zijn niet vertegenwoordigd. De bundel wil dat ook helemaal niet zijn. In de inleiding stellen de drie samenstellers zich nadrukkelijk voor als ‘dochters van de revolutie’ – kinderen van de twintigste-eeuwse globale dekolonisatiestrijd. Vanuit die politieke plaatsbepaling hebben ze aan mensen die zich verbonden voelen met die dekoloniale politieke geschiedenis én actualiteit, gevraagd te schrijven over hun ervaringen met en in Nederland. Dat leidt tot een interessante omkering van de blikrichting. Voor de verandering is Nederland, een land dat al decennia geobsedeerd is door een vrees voor een ‘overstroming’ door migratie, dit keer het studieobject in een autopsie.

Al is dat ook weer niet helemaal waar. Want hoewel de ondertitel 23 visies op Nederland belooft, speelt het land in veel bijdrages slechts op de achtergrond een rol. Het echte onderwerp is de emotionele complexiteit van intergenerationele banden. De zorg om kinderen, of breder de volgende generatie. De loyaliteit aan de ouders die eerstegeneratiemigranten waren, die vaak in dekolonisatieoorlogen vochten tegen het Europa waar de tweede generatie een leven moet zien op te bouwen. Of aan ouders die nog geen maatschappelijke positie hadden van waaruit ze konden ageren tegen processen van achterstelling. Veel stukken lezen als een zoektocht naar een eigen positie in dit krachtenveld. Betekent het zoeken naar heling van een doorgegeven trauma een vorm van disloyaliteit tegenover de familie, of juist het omgekeerde? Zoals cultuurhistoricus en onderzoeker Nancy Jouwe zich afvraagt: ‘[B]en ik wel een goede dochter?’ Ze omarmt de erfenis van haar vader, een politicus die streed voor een onafhankelijk Papoea, maar heeft tegelijkertijd ook een andere verhouding tot Nederland, en vraagt zich af: ‘[I]s er een ruimte die voorbijgaat aan nationalistische denkbeelden en landsgrenzen terwijl ik mij toch geworteld weet?’ Politicus Fatima Faïd, kind van een Algerijnse verzetsstrijder, vindt de strijd tegen racisme juist vanwege de toekomst van haar dochter cruciaal, maar merkt dat die dochter precies die strijdbaarheid soms moeilijk vindt. Die zegt dan: ‘Ik ben hier gewoon geboren, ik ben gewoon Nederlander en ik wil het hier niet meer over hebben.’

De toon in de bundel is behalve strijdbaar daarom ook intiem, precair, rauw en even vaak humoristisch, relativerend en wijs. Sommige auteurs kiezen voor een meer literaire vorm, met een trefzekere stijl (onder anderen Yael van der Wouden, Mia You en Quinsy Gario), terwijl andere stukken meer betogend zijn. Er wordt gezocht naar een politieke manier van schrijven over pijn, het lichaam, plaats en tijd, en dat in een wereld waar mannen die agressief met hun trauma omgaan vooralsnog de belangrijkste machtsposities veroveren.

Het openingsverhaal van Quinsy Gario gaat precies over die zoektocht naar een nieuwe schriftuur. Zijn stuk is een adembenemende koorddans tussen een dieppersoonlijk relaas en een haarscherpe analyse. Zijn bijdrage gaat over Zwarte mannelijkheid, een genderpositie die hij definieert als een ‘hardnekkige cultivatie van afstand tot jezelf en je gemoedstoestand’. Die mannelijke norm deconstrueert hij niet alleen inhoudelijk maar ook in zijn manier van schrijven. In cursieve passages wordt de fragiliteit van het schrijven tot onderwerp verheven. Gario stelt de vraag of deze materie wel in een publiek stuk geadresseerd kan worden, als de lezer niet noodzakelijkerwijs van goede wil is. Lezen is niet iets nobels, maar gewelddadigs: ‘De confrontatie tussen een kwetsbare introspectie en een waarde bevattende lezersblik is een gewelddadige gebeurtenis die zo goed mogelijk bemiddeld moet worden.’

Gario’s verhaal is niet toevallig de openingszet: de vraag wat het betekent om deze bundel te lezen, wordt zo indringend gesteld. Ik vraag me af wat het betekent om de luxe van een voyeuristische houding tot je beschikking te hebben. In veel stukken worden racistische incidenten beschreven, van grove scheldpartijen tot subtiele manieren om iemand te kleineren. Het zijn incidenten die vaak een keerpunt betekenen in het persoonlijke leven. Die ervaringen zijn echter niet opgeschreven voor de witte lezer als ‘o-wat-erg-consumptie’, maar om te komen tot wat Mia You noemt een ‘gepolitiseerd leven waarin de gewaarwording van “mijn lichaam” een weigering inhoudt om dat lichaam te laten deelnemen aan en te laten circuleren in de abstraherende en generaliserende wereld van imperialisme, racisme en vreemdelinghaat’. Ik pretendeer in dit signalement daarom ook niet te kunnen inschatten wat de betekenis is van De goede immigrant voor die grote groep lezers die in het Nederlandse literaire veld vaak geen ruimte krijgen op eigen voorwaarden het eigen verhaal te vertellen. Al vermoed ik dat het voor velen een verademing zal zijn dat dit boek er is.

Een signalement over De goede immigrant door Saskia Pieterse.