Door de bijwerking van een vitaminesupplement worden er in de jaren vijftig baby’s geboren met een grijze huid, wit haar en broze botten. De meesten gaan jong dood. De aandoening wordt kleurloosheid genoemd en er wordt een cocktail van medicijnen ontwikkeld waar de getroffenen hun hele leven aan vast zitten. Naarmate er meer kleurlozen worden geboren, lopen de zorgkosten zozeer op dat er eind jaren tachtig een politieke crisis ontstaat, die afloopt als de Middenpartij een absolute meerderheid in de Tweede Kamer haalt en de zorgverzekeringen nationaliseert.
Het verhaal van Concept M begint tweeëndertig jaar later, in 2020, een paar jaar nadat de populistische partij Nieuw Rechts heeft opgeworpen dat er nu wel erg veel kleurlozen zijn en dat er eens moet worden nagedacht over geboortebeperking. Marijke Gerritsen, een linkse journalist met een kleurloze dochter, gaat hier fel tegenin. De hoofdpersoon van het boek is Gerritsens dochter Eva, die een steeds grotere hekel krijgt aan haar ziekte. Via een studievriendin komt ze terecht bij de radicale groep UFO (het hele boek lang wordt niet verteld waar die afkorting voor staat), die bepleit dat doorgaan met zorgen voor kleurlozen de Nederlandse samenleving, en voor het gemak de hele Westerse beschaving, te gronde zal richten. Eva verandert haar naam in Hava en besluit uiteindelijk om haar medicijneninfuus los te koppelen en zo publiekelijk dood te gaan, om de zwakte van ‘haar soort mensen’ aan de wereld te laten zien (dit is geen spoiler – het boek begint een uur nadat ze haar infuus heeft laten verwijderen).
Het is moeilijk om je tijdens het lezen niet af te vragen waar de kleurlozen voor ‘staan’. Moslims? Mensen met een beperking? Homoseksuelen? Maar dit soort speculatie is zinloos. Net als de androids van Janelle Monáe zijn kleurlozen geen metafoor voor een specifieke minderheid, maar staan ze voor een algemene Ander. In een interview noemt Aafke Romeijn (1986) haar debuutroman ‘politieke sciencefiction’, en op politiek vlak gebruikt ze de kleurlozen om te laten zien hoe er in Nederland over minderheden wordt gepraat. Romeijn laat mooi zien hoe rechts en links zouden reageren op deze nieuwe Ander. Rechts meent dat politieke correctheid te ver is gegaan en dat er nu wel eens mag worden gezegd waar het op staat, links vindt iedereen die het niet met ze eens is harteloze onderdrukkers. De kampen blijven strikt gescheiden en de televisie en tijdschriften laten allebei de kanten evenveel aan het woord met een half oog op ‘neutraliteit’ en een half oog op de kijkcijfers
Hoewel haar eigen sympathieën aan de linkerkant lijken te liggen, is Romeijn even kritisch over de manier van praten van links als van rechts. Hava’s moeder bijvoorbeeld bespreekt haar campagne voor kleurlozenrechten nauwelijks met haar dochter en lijkt Hava soms als niet meer dan een lopende aandoening te zien. Haar neerbuigendheid begint al als ze haar dochter vertelt wat er met haar lichaam aan de hand is: ‘‘Nee, nee, je bent niet verkeerd geboren, schat.’ Marijke legt haar hand op Hava’s onderarm. ‘Je bent anders geboren, en dat is helemaal niet erg.’’
Als sciencefictionroman is Concept M het beste te plaatsen in het subgenre alternative history, waarin wordt verkend wat er zou zijn gebeurd als de geschiedenis net iets anders was verlopen (‘wat als de nazi’s de Tweede Wereldoorlog hadden gewonnen?’). Het is een genre dat uitgaat van de chaostheorie: een kleine verandering in de geschiedenis leidt tot een totaal andere werkelijkheid.
Concept M slaagt goed in dat eerste, maar veel minder in dat tweede. Het Nederland dat Romeijn ons laat zien, waarin kleurlozen al zeventig jaar bestaan, lijkt nauwelijks anders dan het land zoals het nu is. De tijdschriften zijn hetzelfde, de gebouwen op de Uithof in Utrecht zijn hetzelfde, en hoewel er al dertig jaar één partij aan de macht is, bestaat een debatprogramma als TweeVandaag in ongewijzigde vorm. Er is geen parlementaire oppositie meer, maar er zijn nog wel campagnemanagers. De taal is onveranderd, de mores zijn hetzelfde, en hoewel de UFO het steeds heeft over een ophanden zijnde crisis is er geen spoor te bekennen van wijdverspreide armoede. De personages hebben het er de hele tijd over dat de komst van de kleurlozen een kantelpunt in de geschiedenis is geweest, en dat voor hen zorgen tot een enorme crisis gaat leiden. Maar Nederland lijkt met een omweg van zeventig jaar op precies dezelfde plek terechtgekomen.
Het belangrijkste effect hiervan is dat het onmogelijk wordt om de UFO nog erg serieus te nemen. In romans over radicalisering – inmiddels een genre op zich – zien we meestal eerst wat jonge mensen aantrekt tot terroristen, en daarna, als ze zich hebben bekeerd, wat de keerzijde van die aantrekking is. Concept M maakt eenzelfde beweging, en de keerzijde van de UFO wordt goed in beeld gebracht, maar doordat kleurloosheid nauwelijks tot problemen heeft geleid komt de groep nooit heel verleidelijk over. Qua werkwijze doet de groep denken aan de Rote Armee Fraktion, maar hoewel ze inderdaad even paranoïde zijn, kon de RAF zich tenminste nog beroepen op daadwerkelijke uitbuiting en problemen met socialisme, wat hen, ondanks hun methodes, voor veel mensen tragisch sympathiek maakte, of in elk geval sympathiek tragisch. UFO, daarentegen, komt vooral over als paranoïde, en Hava, omdat ze zo met ze wegloopt, als tamelijk naïef en onkritisch, zelfs voor iemand die zich laat overhalen tot politieke zelfmoord. Ze neemt de talking points van UFO zo makkelijk over dat je de indruk krijgt dat ze meer op zoek is naar iets om tegen aan te schoppen dan dat ze een politiek doel nastreeft. De enige reden die Romeijn ervoor geeft dat ze zich als kleurloze aansluit bij een anti-kleurlozenbeweging is dat ze zich wil afzetten tegen haar moeder (dit wordt twee keer genoemd). Het is te begrijpen dat iemand met zo’n verstikkende moeder als Marijke Haverkamp sympathie voor UFO zou gaan voelen, maar dat Hava alleen daarom bereid zou zijn zelfmoord te plegen, voelt te simpel.
Het helpt hierbij niet dat kleurlozen nauwelijks een stem krijgen in Concept M. Hava is de enige kleurloze die we ontmoeten; voor de rest gaat het boek vooral over de impact van kleurloosheid op witte, Randstedelijke mediatypes en radicalen. Naarmate ik verder in het boek kwam begon ik me steeds meer af te vragen wat die kleurlozen zelf eigenlijk hebben gedaan. Hebben ze een hele hechte gemeenschap gevormd, zoals dove mensen? Is er een kleurloze literatuur ontstaan? Zijn er kleurloze actiegroepen geweest? Is er een filosofie van kleurloosheid? En als het echt een willekeurige genetische aandoening is: hoe werd er in zwarte gemeenschappen omgegaan met kleurloosheid, of in LGBTQ+-kringen? Zijn er kleurlozen-fetisjen? We krijgen alleen Hava’s perspectief hierover, en zij heeft het nooit met een andere kleurloze over haar situatie. Concept M komt niet door de kleurlozen-bechdeltest. Er is niet eens een scheldwoord voor kleurlozen in deze wereld.
Maar al deze kritiek ten spijt ben ik blij dat Concept M er is. Nederlanders zijn net zulke grote sciencefictionlezers als anderen, maar er wordt nog steeds erg weinig in dat genre geschreven, en nog minder gepubliceerd. De meer highbrow Amerikaanse sci-fi (Philip K. Dick, Ursula Le Guin) heeft inmiddels een zweem van radical chic gekregen onder literatuurcritici en op universiteiten, maar er zijn nauwelijks Nederlandstalige romanschrijvers die in het genre werken, en nog minder die daar erkenning voor krijgen. Het Nederlandstalige boek waar Concept M nog het meeste op lijkt, qua insteek en qua stijl, is Blokken van F. Bordewijk, en dat komt uit 1931. Voor sciencefictionfans is het dan ook een zeldzaam plezier om een roman tegen te komen die zo sciencefiction en tegelijkertijd zo Nederlands is. Alleen al dat maakt Concept M tot een origineler debuut dan de meeste, en het maakt me enorm benieuwd naar het vervolg. En hopelijk is het verschijnen van een boek als dit bij een grote uitgeverij een teken dat de monogame relatie die de Nederlandse literatuur soms met literair realisme lijkt te hebben eindelijk wat opener wordt.
Recensie: Concept M van Aafke Romeijn door Max Urai.
Reacties
Je reactie zal pas verschijnen na controle op spam. Dat kan een paar uren of dagen duren.