Gaat dit boek over je eigen leven? Zo ja, sta je in voor de consequenties? Het zijn deze vragen die Condities, het recentste boek van Thomas Heerma van Voss, op de achterflap aan de lezer stelt. Ze dwingen je stil te staan bij de biografische waarde van het boek – nog niet eens zozeer bij de mate waarin de roman gebaseerd is op het leven van de auteur, maar meer bij de overlap met ons eigen leven die we als lezer, naar verwachting van uitgever Das Mag, zullen aantreffen wanneer we Condities openslaan.
Het is de start van een ingenieus spel, dat in Condities op het scherpst van de snede wordt gespeeld. We volgen begin-dertiger Vincent Pek, die eerder twee mild succesvolle verhalenbundels schreef en nu zwoegt op zijn derde boek. Het boek lijkt aanvankelijk opnieuw de vorm van enkele losse verhalen te krijgen, maar wordt na interesse van de uitgever in één van de delen van de conceptbundel steeds meer geduwd in de richting van een heus autobiografisch meesterwerk.
Dat ene verhaal gaat over een alter ego van Pek dat door de stad zwalkt, overmand door heftige buikpijnen. Een situatie die Pek niet vreemd is: hij kampt sinds enkele jaren met de ziekte van Crohn, die hem dwingt tot een zoektocht naar steeds weer een nieuw medicijn dat zijn levenskwaliteit significant kan verbeteren. Want Pek lijdt ernstig: hij is chronisch vermoeid, zijn darmen doen hem continu in een kramp schieten en van tijd tot tijd krijgt hij het zelfs niet voor elkaar een potje zaalvoetbal uit te spelen. Zijn vriendschappen verwateren; de relatie met zijn vriendin staat onder druk.
Ook langere tijd achtereen schrijven lukt niet. Totdat Pek de verlichting van het creatieve proces ervaart: eindelijk heeft hij weer het gevoel greep te krijgen op de situatie en heeft zijn lijden gevoelsmatig zin. En toch wringt het bij Pek – want het is precies dat autobiografische schrijven dat hij zo hekelt. De auteurs die zich aan dergelijke fratsen wagen, beschouwt hij als ‘opportunistisch’: ‘Ziek worden en bam, een boek erover schrijven’, dat klinkt hem aanvankelijk te simplistisch en aandachtzoekerig in de oren.
Tegelijkertijd hoef je weinig van Thomas Heerma van Voss te weten om te begrijpen dat het precies dat autobiografisch spel is dat de auteur hier speelt. Niet voor niets nam Das Mag in de bio aan de binnenzijde op: ‘Condities is zijn eerste roman in zeven jaar’ – het suggereert dat de writer’s block waarover we in Condities lezen de schrijfblokkade is waarmee ook Heerma van Voss jaren heeft geworsteld. De stijl van deze roman onderschrijft dat idee: de zinnen zijn eerder direct dan zorgvuldig, blinken niet uit in hun literaire waarde, maar drukken ons wel met de neus op de feiten – en die feiten zijn vooral gerelateerd aan pijn of het gebrek daaraan. Zo opent de roman als volgt:
Al zeker vijf minuten ligt Vincent Pek op de massagetafel zonder dat hij wordt aangeraakt. Hoofd opzij, buik tegen het leer. Hij kijkt naar de smetteloos witte muur naast hem, naar twee schreeuwerige prenten van Chinese wijsgeren. Diep ademt hij in, zo veel zuurstof als hij kan, hij ruikt een zweem van eucalyptus en voelt zijn ingewanden uitzetten. Tot zijn opluchting doet het geen pijn, even lijkt alles zowaar in balans, zijn lichaam, zijn houding, kalm en gezond zoals het hoofd – zelfs de vraag waarom hij hier in vredesnaam is verdwijnt uit zijn gedachten.
Een extra laag krijgt het autobiografische spel dat in Condities wordt gespeeld door de verwijten die het relatief jonge Das Mag sinds haar oprichting naar het hoofd zijn geslingerd. De uitgeverij zou enkel autobiografische schrijfsels publiceren die inspelen op precies deze hype. Auteurs die nog nooit een sprankje inspiratie uit hun eigen leven hebben gehaald, transformeren na hun overstap richting Das Mag plotseling tot auteurs die hun eigen ervaringen één op één overpennen. Charlotte Mutsaers schreef direct na haar transfer Harnas van Hansaplast (2017), over haar onaangepaste broer – een uitspraak over de grote hoeveelheid kinderporno die hij in zijn bezit zou hebben gehad, deed flink wat stof opwaaien. Saskia de Coster, van huis uit geen bijzonder autobiografisch schrijver, baseerde haar veelgeprezen roman Nachtouders (2019) op haar eigen worstelingen met het krijgen van een kind. Het is een werkwijze die Das Mag zichzelf inmiddels als een geuzennaam heeft toegeëigend: wie een boek bij de uitgeverij bestelt, treft op de envelop een glanzende gouden sticker met ‘Handelaren in autofictie’ aan.
Pek kampt bij uitstek met de problematieken van jongvolwassenen in deze tijd. Een tegensputterende stoelgang is een steeds vaker gehoord probleem, evenals het gevoel vast te zitten in het leven dat je leidt. De wanhopige zoektocht naar minder krappe huisvesting duurt voort, met name in het drukke Amsterdam waarin Condities zich afspeelt. De roman laat zien welke zuigende afleiding die het internet biedt, ook tijdens essentiële momenten als een emotioneel gesprek of in de uren voor een belangrijke deadline. En wat te denken van de voortdurende angst achter te lopen ten opzichte van leeftijdsgenoten: Pek werkt het liefst ’s nachts, omdat de slapenden hem dan niet kunnen inhalen.
En dan heeft Pek nog te maken met specifiek 21e-eeuwse auteursuitdagingen. De omgang met een uitgever die enkel kan denken in bestsellerlijsten en aantallen verkochte exemplaren, drammerige media-optredens waarin enkel wordt stilgestaan bij de overeenkomsten tussen het leven van het hoofdpersonage en dat van de auteur, en binnenstromende Facebookberichten die de schrijver betichten van leugens en narcisme.
Pek kampt, kortom, met een fikse hoeveelheid stress. In die zin mogen we zijn darm als een metafoor beschouwen: hij kropt zijn gevoelens op en raakt zodoende verstopt. Er zijn meer momenten waarop Heerma van Voss de problemen van zijn hoofdpersonage metaforisch benadert. Zo legt hij de nadruk op de buik als plek waar zich normaliter de onderbuikgevoelens van een mens verzamelen: het is een van de belangrijkste lichaamsdelen waarnaar je luistert als je niet de ratio maar de emotie het voortouw wilt laten nemen. Die band met zijn gevoelens is bij Pek verstopt geraakt: hij kan beslissingen niet op emotionele gronden nemen.
Ook de vertragende invloed die de ziekte op Pek heeft, werkt in alles door: zijn leven wordt gekenmerkt door een bepaalde traagheid, die hem het gevoel geeft overal net te laat te zijn. Zijn nieuwe boek laat al zes jaar op zich wachten. Bij zijn moeder heerst een continue ontevredenheid over het feit dat hij niet belt. Wanneer zijn vriendin aangeeft dat hun relatie wat haar betreft op de klippen dreigt te lopen, kan hij alleen maar lijdzaam toekijken.
En dat terwijl Condities geen boek zonder acties is. De bijna 450 pagina’s dikke roman verhaalt niet alleen over het schrijf- en uitgeefproces van Peks roman, maar ook over de continue ziekenhuisbezoeken die hij moet plegen, op zoek naar dat ene medicijn dat hem uit zijn lijden kan verlossen. En er gebeurt meer: zo wisselt het verhaal halverwege van een derdepersoons- naar een eerstepersoonsverteller. Dit moment volgt kort op de aansporingen van Peks uitgever om eens te kijken of die laatst vertelvorm hem wellicht goed bevalt – alles om het autobiografische aspect beter voor het voetlicht te kunnen brengen.
Literatuur moet raken, zo blijkt. De lezer moet koste wat het kost worden meegevoerd door het verhaal dat de auteur te vertellen heeft. Peks verzet tegen die autobiografische verteltrant verslapt steeds verder, tot hij zich helemaal overgeeft aan de grillen van zijn commercieel denkende uitgeverij. Metalaag na metalaag wordt door Condities aangeboord: langzaam maar zeker beginnen we ons af te vragen of het boek dat Pek schrijft niet het boek is dat wij lezen.
Maar Condities gaat verder: we beleven zoals gezegd ook de ontvangst van de roman, die Pek De diagnose doopt – een titel die qua toon niet ver af ligt van de naam die Heerma van Voss zijn boek gaf. Beide verwijzen ze op abstracte wijze naar de staat van het lichaam. Dit vervolg ontpopt zich tot een bijna thrillerachtig deel, waarin – mede dankzij Peks steeds verdere aftakeling en de keuze voor de ik-persoon – niet altijd meer duidelijk is wat waarheid en wat hallucinatie is.
Het is het spannendste gedeelte van de roman, die aan het begin wat lijkt te blijven dralen. Ja, Pek is ziek, ja, hij schrijft aan een verhalenbundel, ja, zijn leven loopt vast. De grootste voortstuwing moeten we halen uit de terugblikken op Peks jeugd, toen hij ook al een zachtaardige, timide jongen was, maar tenminste nog met zijn vrienden afsprak, zijn studie met plezier volgde en af en toe een meisje mee naar huis nam. Het is in deze scènes dat Pek nog als Vincent aan de lezer wordt voorgesteld: wanneer zijn ziekte in zijn leven komt, verwordt hij tot een patiënt, zo verklaart hij zelf, van wie enkel de achternaam door de wachtkamer schalt. Vincent is de mens, Pek is de patiënt.
Op meer punten komt Condities pas laat op gang. In het begin van de roman treffen we bijvoorbeeld nog te veel gesprekken over wissewasjes aan, vooral tussen Pek en zijn vriendin Femke, waaruit duidelijk moet worden hoe hun dagelijkse omgang eruitziet en welk communicatieve type Pek is: teruggetrokken, introvert, geneigd tot aanpassen aan de wensen van de ander. Hij ontwijkt ingewikkelde gesprekken, zet in plaats daarvan liever thee voor haar. Die krampachtigheid voelt de lezer op een gegeven moment wel en die leidt bovendien tot te lange dialogen waarin weinig zinnigs wordt uitgewisseld.
Ook deinst Heerma van Voss er niet voor terug her en der wat onsmakelijke scènes over poep, plas, scheten en andere darmzaken te beschrijven. Het is het punt dat Pek ook over zijn eigen roman maakt: wanneer hij zich er eenmaal door zijn uitgever van heeft laten overtuigen dat dit het boek is dat hij op dit moment moet schrijven, maakt hij zichzelf wijs dat hij met De diagnose ook een taboe probeert te doorbreken wat betreft het – soms haperende – verteringssysteem. Of die keuze functioneel is, is de vraag.
Bovendien heeft de gekozen constructie, waarbij Pek hardop reflecteert op het boek dat hij aan het schrijven is, nog een mankement: juist omdat hij zijn literaire bedoelingen zo duidelijk aan de oppervlakte brengt, blijft voor de lezer van Condities weinig te puzzelen meer over. Pas na de verschijning van het boek ontsnapt de roman aan dat cirkeldenken: dan groeit de spanning, dan is het klaar met de navelstaarderij.
Zo doet Condities een poging alle mogelijke kritische noten op voorhand te pareren: de repliek dat Pek en zijn generatieschrijvers ‘weinig van belang meemaakten en dus ook weinig hadden om over te schrijven’, kan net zo goed op Heerma van Voss en deze roman van toepassing zijn. De sterke autobiografische grondslag van het boek – de auteur heeft zelf ook last van de ziekte van Crohn – een principe waarop door anti-Dag Mag’ers al meermaals kritiek is geuit, wordt gepareerd door de incorporatie van kritische noten op dit genre. Het zijn slimme methoden, maar geven Condities geen vrijkaart. De roman speelt een knap spel met de lezer, maar het is een spel dat al te vaak is gespeeld.
Een recensie over Condities van Thomas Heerma van Voss door Anne van den Dool.
Reacties
Je reactie zal pas verschijnen na controle op spam. Dat kan een paar uren of dagen duren.