Wat is kleur? Volgens het Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal is kleur niets meer dan ‘de eigenschap van voorwerpen dat ze slechts lichtstralen van een bepaalde, voor iedere stof karakteristieke, golflengte terugkaatsen of doorlaten, waardoor bij het zien een met die golflengte samenhangende indruk op het netvlies ontstaat’. Het klinkt bijna als fictie: de dingen om ons heen bevatten van zichzelf geen kleur; het is maar wat het licht en onze zintuigen met ze doen.
Het is niet verrassend dat Sander Kollaard (1961) deze definitie van het begrip kleur als een van de motto’s van zijn nieuwste roman De kleuren van Anna kiest. Het citaat benadrukt namelijk de analytische, soms wat afstandelijke manier waarmee Kollaards personages doorgaans naar de wereld kijken: ze verliezen zich graag in theoretische mijmeringen die de omgeving die ze waarnemen, de boeken die ze lezen en de mensen die ze spreken bij hen oproepen. Tegelijkertijd getuigen die overpeinzingen vaak ook van een diepgravende emotionele binnenwereld.
Dat besef is voor Kollaards ik-verteller niet vanzelfsprekend. Kleur komt pas op late leeftijd in zijn leven, op het moment dat hij de zeventiger Anna ontmoet. Ze laten beiden hun hond uit – in geen enkel boek van Kollaard mag een hond ontbreken – en raken aan de praat; aanvankelijk over de dagelijkse dingen, maar later over diepgravender zaken: de zin van het leven, de schoonheid van kunst en literatuur.
Anna mag dan op leeftijd zijn, ze is nog jong van geest. Wie even ontgaan is hoe oud ze is, zou haar met haar jeugdige blik op de wereld misschien zelfs voor een twintiger laten doorgaan; zo nieuwsgierig kijkt ze naar haar omgeving, zo bereid is ze die opnieuw en opnieuw te ontdekken. Neem het reusachtige project dat ze aangevangen heeft om alle boeken die haar overleden geliefde Ture heeft achtergelaten te lezen, in alfabetische volgorde. Of het verhaal dat ze de ik-figuur, die ze consequent ‘schrijvertje’ noemt, meteen bij hun eerste ontmoeting vertelt: dat ze in haar tienerjaren ooit een hele nacht met een sneeuwengel heeft gevochten. Dat dat sterk doet denken aan het Bijbelverhaal waarin Jakob met een engel vecht, spreekt niemand uit.
Zo haalt Anna vaker feiten en fictie door elkaar. Ze vertelt het verhaal van Kafka’s Gregor Samsa, over een mens die in een kever verandert, na alsof het een waargebeurd verhaal is. Het ‘schrijvertje’ probeert haar te wijzen op de fictionaliteit van het verhaal, maar dat gaat er bij Anna niet in. Zelfs als iets van die wetenschap tot haar lijkt door te dringen, wimpelt ze hem af: dat is niet het punt. De kracht van het verhaal staat centraal.
Anna heeft meerdere kanten. In het boek wordt ze meermaals een ‘vurige furie’ genoemd, die door sommigen in het dorp wordt gezien als een heks, zeker omdat ze nog niet getrouwd was toen ze een kind kreeg. Maar er schuilt meer in haar. Zo hangt ze stiekem bordjes op plekken waar grote lappen woud worden gekapt met daarop de tekst ‘Ik mis het bos’ – een actie die aan het einde van de roman minder onschuldig blijkt dan al die tijd gedacht.
Al deze beschrijvingen doen vermoeden dat Anna een veelkantig personage is, dat gedurende het boek steeds meer vorm krijgt. Jammer genoeg is dat niet hoe De kleuren van Anna uitpakt. De roman is opgebouwd uit vier hoofdstukken, getiteld ‘Rood’, ‘Geel’, ‘Blauw’ en ‘Groen’, waarvan het eerste eind 2020 al verscheen in de serie ‘blinde boekjes’ die Van Oorschot, Kollaards vaste uitgeverij, in het kader van haar 75-jarig jubileum uitbracht. Dat deel is het sterkst: Anna wordt er het helderst in neergezet, en de fascinatie van de ik-verteller voor haar als figuur springt over op de lezer.
Tijdens het lezen rijst echter de vraag of Kollaards nieuwste roman wel over kleur gaat. De essayistische stukken raken aan zoveel meer thema’s: de destructieve kracht van woede, Willem de Kooning, de Amerikaanse verkiezingen, de coronacrisis en, niet te vergeten, heel veel verschillende boeken. Soms komen kleuren aan bod, maar ze hebben niet altijd evenveel met het te demonstreren punt van doen. Ja, tijdens de Amerikaanse verkiezingen strijden rood en blauw tegen elkaar, maar wat betekent dat voor die kleuren, of voor de situatie? Dat wordt onvoldoende uitgewerkt.
Kollaard publiceerde tot nu toe twee romans en twee verhalenbundels, en in dit vijfde boek lijken die twee vormen om voorrang te vechten. Waar Kollaards bespiegelingen normaal gesproken verrijkend zijn en zorgen voor een prettig gevoel van verzadiging na het dichtslaan van het boek, overheerst nu na het lezen van de laatste pagina de vraag waar het de schrijver eigenlijk om ging. Dat blijkt eens te meer als de ik-verteller en Anna aan het einde van het boek met elkaar in gesprek zijn over de lessen die ze van anderen hebben geleerd. De hoofdpersoon beleeft meerdere aha-momenten: van ‘het verband tussen gemoed en kleur’ tot ‘dat er goede redenen zijn om naakt naar jazzmuziek te luisteren’.
Misschien is dat uiteindelijk de boodschap van De kleuren van Anna: dat er oneindig veel zaken zijn die we van anderen kunnen leren, als we er maar de ogen voor openen. Dankzij die levenshouding leert de ik-figuur van Anna hoe hij weer kleur in het leven kan zien. De vraag is alleen waarom dat nodig is, want echt leed valt in de feiten die we over hem kennen niet te bespeuren. We weten dat hij in de bancaire wereld heeft gewerkt, dat hij in Zweden woont en houdt van natuur en literatuur, zoals veel van Kollaards personages. Maar wat hem doet twijfelen aan de schoonheid van het leven, dat blijft in nevelen gehuld.
Ook is het de vraag of de ik-figuur Anna wel nodig heeft om de schoonheid van het leven in te zien. De literatuur biedt hem ook veel nieuwe inzichten, doet zijn blik kantelen, voedt hem in zijn nieuwsgierigheid. In die zin is Anna’s komst niet noodzakelijk en staat er daardoor ook weinig op het spel. Evenmin belangrijk lijkt de wetenschap dat Anna sterft: haar dood wordt al in het begin aangekondigd en vervolgens nooit gethematiseerd. De dood is een gegeven en verdriet is er nauwelijks. Wat betekende Anna dus uiteindelijk voor hem? Wat voelde hij voor haar, anders dan een instrumentele genegenheid?
De kleuren van Anna biedt, kortom, op meerdere vlakken een weinig verzadigende leeservaring. We komen niet veel nieuws te weten over kleuren: de opsommingen van onze gezamenlijke associaties met de verschillende tinten zijn weinig verrassend. Zo vertelt Kollaard over rood:
Rood betekent gevaar. Rood is een waarschuwing. Rood betekent stoppen en wachten en pas verdergaan bij groen. Brandweerauto’s zijn rood. Buurten waar veel prostituees werken zijn ros. Felrode lippen staan voor schoonheid, zinnelijkheid of een bedenkelijke moraal, net wie je het vraagt, maar hoe dan ook moet je opletten. Rood staan betekent dat je schulden hebt. Rood zien betekent dat je van het veld moet. Rode lappen brengen stieren de kop op hol.
Daartussen staan weinig associaties die het Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal ons niet ook had kunnen bijbrengen. Een diepere laag had kunnen ontstaan in de persoonlijke associaties van de ik-verteller met al die kleuren, waardoor we hem ook beter konden leren kennen. Heel soms gebeurt dat: dan verhaalt de ik over de karnemelkflessen van vroeger, die een rode aluminiumdop hadden, ‘die je voorzichtig naar beneden moest duwen voordat hij loskwam’. De herinnering aan de melkboer die zich vervolgens ontspint, vertelt meer over het hoofdpersonage dan het merendeel van de passages in het boek. Bovendien blijkt voor de ik bij meerdere kleuren de voornaamste conclusie dat ze tegenstrijdige associaties teweegbrengen, waardoor je als lezer weinig verzadigd achterblijft.
Kollaard hoopte met de verschillende kleurenhoofdstukken wellicht genoeg structuur aan zijn roman te hebben gegeven, waardoor tijdsprongen, mijmeringen en essayistische delen op hun plaats zouden vallen. Helaas is de verbinding met het rood, geel, blauw en groen daarvoor niet sterk genoeg. Zonde, want als iemand de kwaliteiten in huis heeft om verschillende genres met elkaar te vermengen, is het Kollaard wel. In plaats daarvan leken de kleuren hem uiteindelijk net niet genoeg te interesseren of inspireren, en zocht hij toevlucht bij andere overpeinzingen.
Al deze zaken verhinderen niet dat De kleuren van Anna stilistisch gezien een groot feest is om te lezen. De kraakheldere stijl die Kollaard al sinds zijn debuutverhalenbundel Onmiddellijke terugkeer van uw geliefde (2012) te pakken heeft, en die hij doortrok in de roman Stadium IV (2015), de verhalenbundel Levensberichten (2018) en de roman Uit het leven van een hond (2019), is ook in De kleuren van Anna te vinden. Het leverde Kollaard de afgelopen tien jaar de Lucy B. en C.W. van der Hoogtprijs, de Libris Literatuurprijs en de Inktaap op. Geen overdonderende metaforen, geen bolgeblazen taalspel, enkel een virtuoos spel met feit en fictie, met ratio en emotie, dat in De kleuren van Anna opnieuw wordt gespeeld. Zo denkt de ik-verteller als hij na een uit de hand gelopen wandeling door de Zweedse bossen besluit dat hij het niet redt om nog naar huis te lopen, waarna hij zich samen met zijn hond tegen een boom aan nestelt:
Aanvankelijk liet ik me meeslepen door die gewaarwording en bleef ik liggen, wachtend op de nieuwe dag, maar gaandeweg voelde ik verzet tegen dat wachten, tegen mijn passiviteit, die mij niet alleen steeds meer voorkwam als een vorm van lafheid, een fantasieloze overgave aan een onverschillig lot, maar ook als een verraad aan de drift die Anna in zulke overvloed had.
Zulke menselijke overpeinzingen vind je bij uitstek bij Kollaard. De kleuren van Anna had wellicht nog iets meer van die menselijkheid mogen krijgen: met meer tinten Anna, maar vooral met meer tinten van de verteller en zijn zoektocht naar meer kleur in het leven.
Een recensie door Anne van den Dool over De kleuren van Anna van Sander Kollaard.
Reacties
Je reactie zal pas verschijnen na controle op spam. Dat kan een paar uren of dagen duren.