Geen beter moment dan de palindroomdatum 22 02 2022 om een boek van Georges Perec (1936-1982) uit te brengen, moeten ze bij De Arbeiderspers gedacht hebben. Op exact die dag is De wedergekeerden eindelijk een tastbaar feit, de eerste Nederlandse vertaling van Perecs monovocalistische roman Les revenentes (1972), waarin de letter ‘e’ de enige klinker is die voorkomt. Het is de tegenhanger van La disparition, Perecs lipogramroman uit 1969 waarin diezelfde ‘e’ geen enkele keer wordt gebruikt. In 2009 vertaalde Guido van de Wiel het als onvertaalbaar bekend staande La disparition als ’t Manco. Meer dan twaalf jaar later herhaalt hij zijn tour de force door Les revenentes onder handen te nemen. Gelijktijdig met De wedergekeerden verschijnt als toemaatje een herdruk van het inmiddels zo goed als onvindbare ’t Manco. Perecs beruchte e-legende in een meer dan geslaagde vertaling kunnen lezen, is een mooie start van het Perec-jaar 2022, het jaar dat zijn veertigjarige overlijden markeert en dat eind april nóg een hoogtepunt kent met de eerste integrale publicatie van zijn mythisch boek Lieux (1969-1975).
Schrijven is spelen
‘L’écriture est un jeu qui se joue à deux, entre l’écrivain et le lecteur’ (‘Schrijven is een spel dat zich met twee laat spelen, tussen schrijver en lezer’, liet Perec zich tijdens een interview ontvallen. In juni 1967 werd de Franse taalacrobaat lid van OuLiPo (‘Ouvroir de la littérature potentielle’), vrij vertaald ‘werkplaats voor potentiële literatuur’, een in 1960 door Raymond Queneau en François Le Lionnais opgerichte schrijversgroep die zich een ‘littérature sous contraintes’ als doel stelde, een literatuur van beperkingen, bepaald door formele restricties. Dergelijke ‘contraintes’ kunnen heel wat vormen aannemen, zoals blijkt uit de lijst op de website van het nog steeds actieve OuLiPo. Bekende voorbeelden zijn het lipogram, het palindroom, het heterogram en het monovocalisme.
Ik noem specifiek deze voorbeelden omdat Perec zich aan al deze ‘stijloefeningen’ heeft gewaagd. En hoe. In La disparition, Perecs lipogramroman van meer dan 300 pagina’s, staat geen enkele keer de letter ‘e’, nochtans de meest voorkomende letter in de Franse taal. Met Le grand palindrome schreef Perec wat nog steeds geldt als het langste palindroom ooit, met een lengte van maar liefst 1.247 woorden. In Alphabets (1976) schreef hij dan weer 176 heterogrammatische gedichten van telkens 11 verzen, waarbij ieder vers de tien meest voorkomende letters in het alfabet gebruikt, aangevuld met een van de 16 resterende letters (wat hij in 1980 herhaalde in La clôture). Perecs bekendste monovocalisme is uiteraard Les revenentes, maar hij schreef er later zeker nog twee andere, beide in 1981: What a man! (enkel de ‘a’ wordt gebruikt; deze tekst is als voorbeeld van een monovocalisme opgenomen in de Atlas de la littérature potentielle) en het niet gepubliceerde, in het Engels geschreven Morton’s ob (monovocalisme met ‘o’). Ook niet onbelangrijk is het feit dat Perec deels om den brode deels voor het plezier meer dan 300 kruiswoordraadsels maakte, door kenners bestempeld als kwalitatief hoogstaand, uitdagend en origineel. Het is duidelijk: voor Perec was taal een instrument van de homo ludens.
De vormexperimenten van de OuLiPo zijn echter niet louter bedoeld als woord- en taalspel. Ze fungeren ook als tekstkatalysator. De vormdwang dwingt immers niet alleen tot linguïstische inventiviteit en rijker taalgebruik, de contrainte genereert ook de tekst, onder meer door de inspiratie te voeden en ideeën te triggeren. Zo noemde Perec de gecompliceerde en omvattende contrainte van het magisch vierkant en de paardensprong, die de structuur van zijn magnum opus La vie mode d’emploi (1978) bepaalde, ‘une machine à écrire’. Hij had bij wijze van spreken enkel zijn schema te volgen, de verhaallijnen genereerden zichzelf. Het is dé paradox van nagenoeg elk spel: de beperking werkt vrijheid in de hand. Schaken is een mooi voorbeeld: ondanks de beperkte bewegingsvrijheid van elk stuk en dwingende spelregels, zijn er binnen die beperking een zo goed als oneindig aantal combinaties mogelijk. Spelen werkt bevrijdend, spelen is scheppen.
E-feest versus e-onderdrukking
Hoewel Perec het schrijven van La disparition als een bevrijding ervoer, vond hij de toepassing van de contrainte in dat boek te nadrukkelijk en te zichtbaar. Het is een terugkerend fenomeen: hoe groter de formele contrainte, hoe meer die de tekstuele inhoud, de plot of de verhaallijn op de achtergrond duwt. In de gedichten in Alphabets bijvoorbeeld overheerst het vormexperiment de inhoud, de verzen zijn bij momenten betekenisloos. In La disparition daarentegen houdt de contrainte min of meer gelijke tred met de plot, vorm en inhoud neigen naar elkaar toe.
Die harmonie tussen vorm en inhoud in La disparition is echter ver te zoeken in Les revenentes. Het verhaal lijkt hier van minder belang, wat in de lijn der verwachting ligt aangezien de contrainte groter is: een monovocalisme is immers niets meer of minder dan een meervoudig lipogram. De plot van Les revenentes is in enkele zinnen samen te vatten. Ik-verteller Clément wil de juwelen van de filmster Bérengère de Brémen-Brévent stelen. Bérengère is in Exeter om haar juwelen te verkopen aan de plaatselijke bisschop. Clément roept de hulp in van zijn zus Estelle, haar vriendin Hélène en Bérengères pupil Thérèse om de klus te klaren. Nadat Clément een aantal leden van een dievenbende, die ook achter de juwelen aan zitten, heeft gedood, gooit hij het op een akkoordje met bendeleider Ernest. Iedereen neemt deel aan een orgie, geleid door de kerkheer. In de roes van het grotesk seksfeest zijn Clément en zijn handlangsters iedereen te slim af, ze ontsnappen, mét de juwelen, richting Frankrijk.
La disparition en Les revenentes zijn twee kanten van een medaille, met parallellen én verschillen. Zo is Les revenentes ondanks de grotere contrainte niet zo ambitieus als La disparition: de e-legende verwijst minder naar zichzelf als tekst, de inhoud is overdadig scabreus (zeg maar pornografisch, opvallend voor een ‘preutse’ auteur als Perec) en de autobiografische elementen zijn minder geprononceerd. Het belangrijkste onderscheid is weliswaar dat in Les revenentes de contrainte vrijer wordt benaderd. Nog vóór de titelpagina en het Latijnse motto van Lord Holland, voegde Perec namelijk een clinamen toe, of oulipiaans goedgekeurde uitzonderingen op de regel. Zeldzame permissies, licenties om de contrainte deels of geheel te negeren, zeg maar. Onder de titel ‘Règle’ (in de vertaling meervoudig: ‘Regels’) somt Perec de permissies op, nog niet in de e-taal van het vervolg:
Vanwege die gepermitteerde inbreuken op de contrainte, in het bijzonder de erg algemene derde regel, is Les revenentes een risicovoller en uitzinniger werk dan La disparition, zeker ook wat de vertaling betreft. Les revenentes trekt voluit de kaart van de transgressie en de insubordinatie. Een eerste indicatie hiervan zit al in de titel, waar de vrouwelijke vorm van het substantief ‘revenant’ (‘teruggekeerde’, maar ook ‘geestverschijning’) verkeerd gespeld is om aan de monovocalistische eis te voldoen. Zelfs op de pagina met de regels wordt een en ander aan de laars gelapt, althans in de eerste Franse editie (Julliard, 1972, de tekst die ook opgenomen is in de Pléiade-editie), niet in de vertaling (die is vooral gebaseerd op de digitale editie en die uit 1997). Daar staat er bij punt 1 bijvoorbeeld geen punt achter ‘etc.’ en OuLiPo is er met kleine ‘p’ en hoofdletter ‘O’ gespeld. Die foutjes staan er zo goed als zeker met opzet, Perec was dol op dergelijke details. Het zijn de eerste, minimale voorbodes van de taalkundige frenesie die zal volgen.
Ontspoorde taal
De linguïstische ontsporing in Les revenentes is totaal. Zo lijkt geen enkel woord juist gespeld, is het gebruik van accenten en hoofdletters onderhevig aan grote willekeur en worden woorden zodanig vervormd dat ze bijna onleesbaar worden. Van de Wiel heeft een lijst opgesteld met de vervormingen zoals deze voorkomen in het Franse origineel én de vertaalde pendanten. Perec-biograaf David Bellos spreekt op dat vlak van een ‘linguistic fog’ en Pereciaan van het eerste uur Bernard Magné komt op de proppen met de term ‘cacographies’. Les revenentes is een e-feest na een e-onderdrukking. In La disparition wilde Perec de gewone taal zoveel mogelijk benaderen, in een poging de contrainte zoveel mogelijk te verdoezelen. Bij Les revenentes is de contrainte zo nadrukkelijk aanwezig dat iedere poging tot verdoezeling of tempering vruchteloos is. Bij voorlezing aan een nietsvermoedend publiek is meteen duidelijk dat er iets niet klopt (dat geldt ook en misschien zelfs nog meer voor de vertaling). Vaak achterhaalt de lezer pas de betekenis van de vervorming door de tekst luidop te lezen. De lezer wordt een interpreet, een ontcijferaar, waarbij sonoriteit essentieel is. Het Frans is rijk aan homofonen, woorden die hetzelfde klinken, maar anders worden geschreven: in de handen van een auteur als Perec wordt de e-taal in Les revenentes niet minder dan een virtuoze klanktaal. Wat dan weer de invloed van Raymond Queneau verraadt, die een literaire taal nastreefde die dichter bij de muzikaliteit van spreektaal staat, én van James Joyce, wiens oeuvre Perec bewonderde, niet het minst de explosieve klankrijkdom van Finnegans Wake (1939).
Hoe sterker de contrainte aanwezig is, hoe meer de lezer geneigd zal zijn de tekst maar oppervlakkig of onvolledig te lezen, zoals Marcel Bénabou schrijft in zijn inleiding bij What a man! (2019): ‘Trop souvent, dans ces textes à contrainte forte, le lecteur, ne voyant qu’une démonstration de virtuosité, se croit autorisé à faire l’économie d’une lecture véritable.’ Eenmaal het ‘trucje’ is doorzien, verslapt de aandacht. De lezer moet daarom leren lezen voorbij de oulipiaanse acrobatieën en dubbel oplettend zijn. In het geval van Les revenentes beperkt de contrainte het aantal woorden dat effectief kan worden gebruikt. Wil de auteur zijn boodschap overbrengen, ondanks die sterk gereduceerde woordenschat, dan moet hij zoveel mogelijk betekenis uit elk toegestaan woord halen. De polysemie van elk woord moet zo goed mogelijk uitgebuit worden. Dat is van primordiaal belang en herleidt elke poging om Les revenentes te vertalen tot een schrikbeeld.
De vertaling
Net zoals hij deed voor ’t Manco schreef Van de Wiel twee e-boeken (pun intended) ter begeleiding van zijn vertaling, beide beschikbaar op zijn website: een algemeen, inleidend werk over Perec en Les revenentes, een tweede met de verantwoording van vertaalkeuzes, regel per regel. De twee digitale boeken (samen goed voor bijna 500 pagina’s) zijn een grote meerwaarde en bieden een unieke inkijk in de vertalerskeuken: zo geeft Van de Wiel bijvoorbeeld een lijst van de woorden die wel degelijk zowel in ’t Manco als in De wedergekeerden voorkomen. De vrijheden die Perec zich permitteerde worden opgesomd, net als die van de vertaler zelf. Lijsten met e-woorden van onder andere uitdrukkingen, scheldwoorden, plantennamen, bargoens en erotische termen zijn eveneens toegevoegd. Van de Wiel heeft zich bovendien goed ingelezen in de internationale Perec-literatuur en geeft een duidelijk overzicht van de verschillende interpretaties van bepaalde heikele aspecten van Les revenentes (de getallensymboliek, de verschillende tekstvormen, de intertekstuele referenties, de duiding van de titel, et cetera).
In een interview van Rudy Kousbroek met Perec liet de Fransman weten dat hij een vertaling van La disparition ‘niet denkbaar’ achtte. Inmiddels is zijn e-lipogram vertaald in negen talen, waaronder het Nederlands. Dat de vertaalklus nog zwaarder is voor Les revenentes blijkt al uit het feit dat hier — naast de Nederlandse — maar twee andere vertalingen van bestaan, een Duitse en een Engelse. Van de Wiel geeft in zijn eerste e-boek een erg leerrijke vergelijking van deze vertalingen, waarbij hij de keuzes van zijn collega’s onder de loep neemt en de problemen die hij zelf al vertalende tegenkwam uit de doeken doet.
Van de Wiel, zo stelt hij in een ‘eerste opdracht aan mezelf’, streefde een goed leesbare tekst na, met natuurlijk lopende zinnen. Dit voornemen is weinig verrassend, want zijn vertaling van La disparition werd net afgerekend op een te grote kunstmatigheid en geforceerdheid. Vertaler Kiki Coumans wees — nadat ze ook enkele positieve elementen had aangehaald, zoals het herkennen van vormexperimenten — in een analyse in Filter nog op enkele andere zwakke punten: het overdreven gebruik van apostroffen en het gebrek aan speelsheid (in vergelijking met een Engelse vertaling).
Het is opvallend dat niemand van de ‘vaste’ Perec-vertalers (Edu Borger, Rokus Hofstede, Leo Van Maris) zich ooit waagde aan een vertaling van La disparition of Les revenentes. Piet Meeuse, Ard Posthuma en Hugo Brandt Corstius namen enkele korte fragmenten van het eerste boek voor hun rekening, maar gaven er al snel de brui aan. Van de Wiel is beroepshalve een ‘ghostwriter, schrijfcoach en inhoudelijke redacteur’ en geen professioneel literair vertaler. Hij heeft lessen getrokken uit ’t Manco en heeft de kritiek op zijn vorige vertaling duidelijk meegenomen. Zo stelt hij dat ‘apostrof-woordjes’ beperkt voorkomen (hij komt uit op ongeveer 350 keer) en weerlegt mogelijke anachronismen (Hell’s Engel, Creepers, TGV, et cetera). Coumans stelt dat de contrainte in vertaling eveneens tot uitbreiding kan leiden; zo voegde de Engelse vertaler van La disparition zelfs hele zinnen toe. Dit heeft Van de Wiel niet of zeer weinig gedaan: ik las de vertaling naast de Pléiade-editie en ik heb weinig of geen toevoegingen of emissies ontdekt. Ook vormelijke aspecten herkende Van de Wiel opnieuw moeiteloos (alliteraties bijvoorbeeld).
Creatieve oplossingen
Meer dan eens was ik aangenaam verrast door de goede vondsten van Van de Wiel. Enkele voorbeelden: ‘een besje met een lege bek’ voor ‘mémé édentée’, ‘je bent een flessentrekker’ voor ‘je m’endette’, ‘zweetplekken’ voor ‘esselles’, de hele e-menukaart van Mémé Berthe, ‘neem een trekje’ voor ‘prends cette sèche’, ‘En ‘k smeer hem’ voor ‘Et je les mets’. Ook de neologismen ‘endelverderf’, ‘trekwerker’, ‘vleesscepter’ en ‘gezessendeeld’ kon ik smaken. Andere oplossingen zijn vergezocht en worden pas duidelijk wanneer je er de verantwoording in het tweede e-boek bij neemt: ‘steegjes met sterrenkers’ voor ‘vertes venelles’, ‘De zeng werd sterker’ voor ‘Le vent d’est se lève’ en als bijna onbegrijpelijke apotheose, ‘deze cedeert jegens geen enkele vreesgegner en levert gevechten ‘p leven en sterven’ voor ‘leqel ne se rend et préfère le décès’. Deze moest ook even indalen: ‘Meer Kees Dessède te beleven!’ is in het Frans ‘elle est fervent de Cette Chère Mézech!’ – of hoe een masochist een sadist wordt. Sommige vertalingen klinken minder mooi of komen stroef over: ‘deelt het erfrecht met’ voor ‘le frère de’, ‘z’n ebben leeslenzen’ voor ‘les verres cerclés d’ébène de ses serre-nez’ en ‘’k Ben met m’n geest reeds te Ellesmere’ voor ‘Je rêve de mes terres d’Ellesmere’.
Zelfs een simpele zin als ‘Hélène est chez elle’ komt in het Nederlands geconstrueerd over: ‘Hélène bleek er te wezen’. Eenvoudig Frans als ‘née Bescherelle’ wordt al snel ingewikkeld: ‘Bescherelle geheten, eer ze ter kerke echtte’. Of het poëtische ‘Ce n’est le temps de rêver’ wordt prozaïsch: ‘Geen geëmmer en weg met deze nepteksten!’. ‘Qel temps!’ wordt dan weer wel ‘Weertje, zeg!’ en ‘Prends le temps!’ wordt ‘Relex!’. De vertaler neemt het oorspronkelijke Frans een enkele keer gewoon over: ‘en effet’, ‘chèvre’, ‘presqe-septente’. Op de eerste pagina van de vertaling staat een foutje: ‘Never!’ wordt niet uitgesproken door Clément maar door een van de omstaanders. Verder in het boek staat er een misinterpretatie. ‘Enlever, c’est pesé’ vertaalt Van de Wiel verkeerdelijk als ‘We vertrekken, begrepen?’: in deze scène vertelt Clément aan Estelle dat hij een akkoord heeft met bendeleider Ernest. De uitdrukking ‘Enlever, c’est pesé’ wil echter zoveel zeggen als ‘de klus is geklaard’ en niet ‘we vertrekken’. Een e-alternatief zou kunnen zijn ‘’k heb ’t geregeld’ of gewoon ‘Geregeld’.
Bij veel van die stroevere stukken ga je als lezer als vanzelf op zoek naar alternatieven, wat natuurlijk net het leuke is bij een tekst als Les revenentes. Meer wel dan niet vond ik de oplossingen van Van de Wiel beter of passender. Een aantal keer twijfelde ik, maar na de verantwoording te controleren was ik dan toch overtuigd (bijvoorbeeld zijn keuze voor ‘beb’ en ‘bebbe’ als vertaling van ‘pépé’ en ‘mémé’). Hier en daar zijn er echter ook verrassende vertaalkeuzes: het e-woord ‘spleen’ wordt vertaald door ‘Weltschmerz’ en elders wordt ‘femme’ ‘teef’ (in plaats van bijvoorbeeld ‘deerne’), ‘Cet excrément!’ wordt ‘De ketter!’ (in plaats van ‘Het excrement!’) of ‘événements’ wordt ‘levensschetsen’ (in plaats van simpelweg ‘evenementen’).
Tencrède Steenbergen, een van de zeven ‘preekheren’ die deelneemt aan de orgie in het bisdom van Exeter onder leiding van bisschop Serge Merelbeke (initialen S.M.) vat in een spontane uitval de poëtica van Perec goed samen: ‘je cherche en même temps l’éternel et l’éphémère’. Perec vond dit zelf een van de mooiste zinnen die hij ooit heeft geschreven en gebruikte de frase als motto bij het laatste hoofdstuk van La vie mode d’emploi. Het is een centrale zin die het creatieve proces dat Les revenentes op gang houdt gebald weergeeft: het eeuwige is het permanente ‘plezier van de tekst’, het efemere is het kortstondige genot van het seksuele. Taal en seksualiteit hebben een gemeen doel: creëren (‘Bézer, c’est créer per se’). Van de Wiel vertaalt deze zin als: ‘’k Wens het permenente en evenzeer het efemere te beleven!’ Het is een symptomatische zin die illustreert dat de vertaling niet altijd het gewenste effect bekomt. De betekenis is hetzelfde, maar het voelt en klinkt toch anders, heeft minder zeggingskracht en poëzie dan het origineel, zit ongemakkelijk gewrongen in de e-dwangbuis. De e-taal klinkt misschien gewoon beter in het Frans?
Wie zich waagt aan de vertaling van een tekst als Les revenentes kan alleen maar tot de conclusie komen dat vertalen inderdaad vooral verliezen is. De ontsporing van de taal in het origineel is naar mijn gevoel in deze vertaling niet altijd even geslaagd. Er zijn veel creatieve oplossingen, maar die missen vaak scherpte. Het echte taalvuurwerk is bij momenten te ver te zoeken. Les revenentes laat zich uiteindelijk het best in het Frans lezen, luidop declamerend. De muzikaliteit is ongewoon, het taalplezier eindeloos, de humor ongeëvenaard. Zijn al deze kwaliteiten onverminderd over te dragen via een vertaling? Ik betwijfel het. Desalniettemin heeft Van de Wiel een enorme inspanning geleverd en zich nog maar eens gekweten van een initieel onmogelijke taak. Met De wedergekeerden heeft hij zeker een van de best mogelijke vertalingen afgeleverd van wat een ongrijpbaar boek ís en altijd zal blíjven. Hij verdient daar alle lof voor.
Reacties
Je reactie zal pas verschijnen na controle op spam. Dat kan een paar uren of dagen duren.