Enkele jaren geleden las ik De herinnerde soldaat (2019) van de mij onbekende Nederlandse schrijver Anjet Daanje (pseudoniem voor Anjet den Boer). Eerder schreef ze al een achttal romans, die goed onthaald werden in de pers, maar het grote leespubliek niet bereikten. Ook De herinnerde soldaat leek dat lot beschoren, totdat een aantal zeer lovende recensies de roman deden doorbreken. Tijdens het lezen viel ik van de ene verbazing in de andere. Het boek zat stilistisch en verhaaltechnisch zó goed in elkaar – dat had ik in de Nederlandstalige literatuur zelden gelezen. Daanje vertelde een verbluffend, origineel en tragisch verhaal over de naweeën van de Eerste Wereldoorlog en identiteit.
Ik was zo onder de indruk van het boek dat ik de titel aan iedereen aanraadde en het gebeurde weleens dat ik de titel ríép tijdens geamuseerde gesprekken over literatuur. Ik voegde er vaak aan toe dat het een schande was dat het boek enkel de F. Bordewijk-prijs had gewonnen: Daanje had álle literaire prijzen van 2019 moeten winnen. Tegelijk waarschuwde ik geïnteresseerden ook dat het geen simpele literatuur was: je moest erdoorheen lezen, je moest blijven lezen. Daanje eist veel van haar lezers: hun volle concentratie en engagement. In haar nieuwe boek, Het lied van ooievaar en dromedaris (2022), doet ze dat opnieuw.
Het lied van ooievaar en dromedaris vertelt het verhaal van de zussen Eliza May en Millicent Drayden. Zij leven halverwege de negentiende eeuw in het Engelse dorp Bridge Fowling. Onder een genderneutraal pseudoniem schrijven de domineedochters allebei één roman, die beide uitgroeien tot klassiekers. Vooral de duistere roman van Eliza, Haeger Mass, wordt in de loop der jaren een culthit. Daanjes roman richt zich vooral op die jongste zus en vertelt hoe haar boek en leven na haar dood invloed blijven uitoefenen.
Het verhaal doet wellicht een belletje rinkelen bij fans van de Brontë-zussen: deze negentiende-eeuwse domineedochters waren ook afkomstig uit de regio Yorkshire, publiceerden eveneens onder een mannelijk pseudoniem en schreven net zoals de Drayden-zussen romans die later gecanoniseerd zouden worden. Maar de overeenkomst gaat nog verder: Het lied van ooievaar en dromedaris is namelijk gebaseerd op de vertelstructuur van Wuthering Heights (1847), Emily Brontës meesterwerk. Waar dat verhaal twee generaties beslaat, beslaat Daanjes werk echter drie eeuwen. Verder heeft Wuthering Heights twee vertellers, terwijl in Het lied van ooievaar en dromedaris elf verschillende vertellers worden opgevoerd in evenveel delen.
De roman begint op 12 december 1847, in Bridge Fowling, en vertelt het verhaal van Susan Knowles-Chester. Zij is aflegger van doden: ze biedt lichamen van net gestorvenen de laatste verzorging. Als haar dorpsgenoot Eliza May Drayden komt te overlijden, wordt Susan geroepen, maar gebeurt er iets vreemds: het lichaam van Eliza laat zich niet verzorgen. Haar ogen gaan voortdurend terug open en lijken Susan altijd aan te kijken. Het is het begin van de vele mythen die na Eliza’s dood de ronde zullen doen. Zo is de toon van het boek direct gezet: de dood in zijn meest fysieke vorm speelt een centrale rol in deze roman. Het stoffelijke overschot, de lijkgeur en vliegen, het afleggen en begraven van de doden – alles waar we weet van hebben, maar liever niet aan denken, zet Daanje vol in het licht.
De volgende delen van het boek bevatten het verhaal van de biografe van Eliza die haar hebben en houden verloren ziet gaan door haar obsessie, de geschiedenis van de zoon van de doodgraver van Eliza en het leven van de kleinzoon van de kindermeid van Eliza, die onder de constante dreiging van een vroegtijdige dood leeft. Deze delen schuiven op in de tijd en nemen daarbij meer en meer afstand van de schrijvende Drayden-zussen. Bijvoorbeeld het verhaal over de Duits-Britse zussen in het Engeland van de jaren dertig en veertig die hun Duitse roots verhullen, waardoor hun moedertaal hun geheimtaal wordt. De link met Eliza May Drayden is minder duidelijk, bijna afwezig; er wordt maar een enkele keer aan haar gerefereerd. Toch zijn andere elementen wel herkenbaar: verstrengelde zussen die vaak met elkaar in één bed slapen, de vliegen, de dood, het schrijven en de ingenieuze fantasie in de brieven die ze aan elkaar richten.
De roman verlaat vervolgens Engeland en leidt de lezer naar het New York van de late negentiende eeuw, naar Frankrijk tijdens de Eerste Wereldoorlog en het verhaal eindigt in Groningen, waar Daanje zelf woont. Het boek maakt bokkensprongen door de geschiedenis, maar altijd is er een link met Eliza May Drayden, en altijd is die origineel en perfect geloofwaardig. Het is een ingenieus en verrukkelijk spel waarbij de lezer van het ene verkeerde been op het andere gezet wordt.
In het verhaal dat zich afspeelt tijdens de Eerste Wereldoorlog blijkt dat de schrijver haar voeling voor het schetsen van de gruwelen van de Grote Oorlog nog niet verleerd is sinds De herinnerde soldaat:
Het landschap is zo veranderd dat Amélie moeite heeft om de weg te vinden. Heuvels zijn erbij gekomen, van vorm veranderd, of hebben zich gesplitst, het dal […] is bezaaid met oorlogspuin en modderige gaten, de bomenrij op de volgende heuvelrug is een troosteloze verzameling staken geworden, als kruizen op een verlaten kerkhof. Ze besluit dat ze beter langs de Marne kunnen lopen, zodat ze niet verdwalen, maar zelfs de rivier is onherkenbaar. Door ontploffingen zijn er zijarmen, bochten en eilanden bijgekomen, de oevers zijn afgebrokkeld, het water is roestig roodbruin, alsof de aarde bloedt.
Dit fragment toont de grote kracht van Daanjes schrijfstijl. Ze vertelt in schijnbaar oneindige opsommingen van landschapsbeschrijvingen, gevoelens, indrukken. Alles is neergepend in heerlijk lange zinnen met veel komma’s en vormt zo een barok geheel dat de lezer bij de keel grijpt.
Het mooiste verhaal is dat van Phoebe Selena Goodman Deering, een identieke tweeling die als één persoon door het leven gaat en door hun vader wordt ingezet in seances. De zussen slapen met elkaar in één bed en leiden samen één leven, waarin ze elkaar afwisselen. Zo worden ze ook in hun beleving echt één persoon. De dood van een van de zusjes komt de ander nooit te boven. De rest van haar leven staat in het teken van haar verloren helft, het andere deel van haar geheime twee-eenheid.
Het lied van ooievaar en dromedaris vertelt niet zozeer over het leven van Eliza May Drayden, maar over de mythe die ná haar overlijden rond haar persoon ontstaat. Het is een biografie van een mythe die de mythevorming op een schitterende manier blootlegt.
Aan elk van de elf verhalen gaan fragmenten uit secundaire literatuur over de zussen Drayden vooraf: krantenberichten, delen uit biografieën, brieven van en aan de oudste zus, een fragment uit Haeger Mass, een stukje over het dorp als literair verantwoorde vakantiebestemming … Er wordt zelfs een polemiek gesuggereerd met een fragment uit de biografie van de vroeg overleden Helen Drayden, waarin kritiek wordt geleverd op de bekendste zus: ‘Niet voor niets schreef Eliza drie jaar later een zonderlinge, zeer onevenwichtige, overschatte roman, en kopieerde ze in de laatste maanden van haar leven Helens gedrag door medicatie en een dokter te weigeren.’ Bij elk fragment staat de bron vermeld en de pagina’s waaruit wordt geciteerd. Bij krantenberichten staat de datum en bij de kritische uitgave van de brieven van de oudste zus zelfs wat voetnoten – alles om de echtheid te benadrukken. Daanje doet dat zo geloofwaardig dat je regelmatig aan het twijfelen wordt gebracht of die Drayden-zussen wel fictief zijn.
Toch zijn deze fragmenten meer dan literaire spielerei of een manier om de geloofwaardigheid van de roman kracht bij te zetten. Ze thematiseren namelijk de centrale focus van de roman: de tijd, de mythe en mythevorming. Daanje laat mooi zien hoe, parallel aan de literaire nalatenschap van de zussen, er een (toeristische) hype wordt opgebouwd en hoe de mythe kan groeien door het weinige dat er bekend is over de levens van de zussen – en dat van Eliza in het bijzonder:
En voor iedere theorie, hoe krankzinnig ook, blijken bewijzen te vinden te zijn. Dorpelingen die beweren haar na haar dood dwalend op de heide te hebben gezien, anderen die haar ’s nachts in de pastorie hebben gehoord, anekdotes die al tientallen jaren in het dorp de ronde doen. […] Dat ze tijdens het afleggen van haar lichaam telkens haar ogen opende, dat ze tijdens haar begrafenis wanhopig op haar kist bonkte omdat ze eruit wilde.
De mythevorming komt ook terug in de verhalen: zo schrijft Daanje over een Engelse pianolerares in Amerika wier man na haar dood begint te twijfelen of zij niet Eliza May Drayden was. Ze schreef namelijk soortgelijke boeken en het stoffelijk overschot van Drayden was immers verdwenen.
Het lied van ooievaar en dromedaris is een droste-effect van verhalen: verhalen bevatten korte versies van eerdere verhalen, die opnieuw terugkomen in latere delen enzovoort. Het is een spel van herkenning en herinnering.
Anjet Daanje vraagt wat van de lezer: ze schotelt ons elf lange verhalen voor die in hoog tempo verteld worden, voorafgegaan door fictieve secundaire literatuur. Ze trekt lijnen en parallellen die alleen een oplettende lezer zal kunnen smaken. En pas laat wordt de titel van de roman duidelijk – het blijkt een schitterende vondst. Net als in De herinnerde soldaat lijkt het boek oneindig: je kan er heerlijk in drijven en zeker weten dat de stroom je altijd op een verrassende plek zal brengen. Vaker wel dan niet eindigde ik een deel met kippenvel.
Laat je niet afschrikken door de 656 dikbedrukte pagina’s en de weinig aantrekkelijke omslag. Het lied van ooievaar en dromedaris is een meesterwerk van verbeelding, een ode aan de fictie, aan verhalen en literatuur.
Dit boek is een ongekende leeservaring.
—
Recensie: Het lied van ooievaar en dromedaris van Anjet Daanje door Michiel Cox
Reacties
Judith
Ik ben er nu bijna doorheen en moet u eerlijk zeggen: ik vind het een afschuwelijk boek.
Veel te lang, eindeloze uitwijdingen, voortdurende herhaling van hetzelfde ongeloofwaardige thema: de ziekelijke symbiotische relatie van twee zusjes die al hun wensen en verlangens op elkaar projecteren en een derde in hun fantasiewereld betrekken.
Ik vind het een obsessief boek van een obsessieve schrijfster.
Peggy Pitwell
Alles hierboven geschreven ervaar ook ik . Adembenemend , verrassend en heerlijk . Zelden zo intens bezig Geweest in een boek . Nog maar halverwege . Dit boek is een juweeltje!
En ja, het vereist je aandacht . Precies dat mis ik vaker in boeken .
Een mooie bijkomstigheid, ik was er in Yorkshire met mijn vader vele jaren geleden . Heb gekeken uit het raam over de Moors . De mystieke sfeer , geheimzinnige somberheid was erg voelbaar .
Dank voor dit prachtige boek !
mardi Zaal
Ik heb me er ook met moeite doorheen geworsteld. Sommige episodes zijn interessant verder veel herhalingen die niet bepaald opheldering of een goed inzicht gaven.
Jammer, het taalgebruik is mooi maar ja, klein duimpje geloofde ook in de sprookjes.
Margriet van Middelkoop
Een prachtig prachtig prachtig boek.
Wat een kunstenaar is Daanje.
Ik vermoed dat het liefhebbers en ‘haters’ krijgt. Wat bovenstaande lezers als een worsteling ervoeren is juist wat ik er prachtig aan vond. Overal komen verhaallijnen bij elkaar. Je duikt onwaarschijnlijke levens in, die je meenemen en niet meer loslaten. Bestaat het? Bestaat het niet? Wat een boek!!!
Carla de Groot
Wat een boek! Vanaf het begin greep het me en liet het me niet mee los. Al die levens. Al die aparte types. Al die mystiek. Al die nuchtere ‘waarheden’. En wat een troost om te ontdekken dat niemand of juist iedereen (ab)normaal is afhankelijk van hoe je het (ab)normaal zijn op enig moment in je leven. ziet.
Inostrate
Een geweldig boek van een mij nog onbekende Nederlandse schrijfster. En de kwaliteit is onovertroffen. Ingenieus en complex geschreven met veel boeiende levensverhalen in een prachtige stijl. Je ervaart hoe mythes ontstaan, hoe een tweeling samenleeft, hoe schrijfsters en vrouwen in de 19e eeuw leefden en leert veel over de dood en de tijd. Een aanrader voor lezers die van de Brönteliteratuur houden.
Lodi Bol
Deze ‘roman’ (volgens de omslag) is ingenieus geconstrueerd, van het raderwerk waaraan de vertellingen hun samenhang ontlenen blijf je je continu bewust, zoals bij het kijken naar een klok met een uurwerk in een glazen behuizing (zie ook het laatste hoofdstuk). Op zich niet erg om als lezer gevangen te zitten in deze mechanistische dwangbuis, bij bijvoorbeeld Coornhert is ook veel te genieten binnen strak geregisseerde regels. Echter, op de kleinere schaal van alinea’s en zinnen zijn er relatief (in verhouding tot de 650 dichtbedrukte pagina’s) weinig rake woordvondsten of treffende beelden. Het moet, kortom, vooral uit de inhoud van de verhalen en hun samenhang komen, maar per kilo niet al te veel taalplezier. Nog steeds een zeer lezenswaardig geheel, waarbij aan story lining veel valt te genieten, maar wat mij betreft zijn de vijf sterren/ballen er één teveel (het lijkt wel of de critici dat er eindelijk weer eens een Nederlandstalige dikke pil in de stapels ligt).
De nuttige bespreking van Michiel Cox hierboven eindigt met de aansporing je niet te zeer af te laten schrikken door de ‘weinig aantrekkelijke omslag’. Ik vond de kaft juist prachtig en, achteraf, heel goed passen bij de inhoud van een boek waarbij het de bedoeling lijkt dat de lezer er zelf kan uithalen wat hij/zij er in ziet!
Johan Comer
Het verhaal van het “Chambersboekje” en Emery en Jane is ongemeen boeiend maar het slot is teleurstellend “het chambers-
boekje ligt er niet”. Wat is er dan wel met dat boekje gebeurd ? Ook het verhaal van Ties en Heleen is ontroerend, met op p.625 een letterlijk overnemen van een fragment uit “Wuthering Heights”, Catherine Earnshaw – Linton bonst op de ruit.
Het verhaal van de lijkkist gevuld met stenen is verre van origineel; het komt ook voor in “De graaf van Monte Christo” van Dumas en in “Les misérables” van Victor Hugo. Ik verwijs ook naar mijn blog “wereldliteratuurinuittreksels.blogspot.com”
Het verhaal van Amélie en Laure grijpt eveneens naar de keel. Ook hier gaat het over de plaats waar het lijk begraven moet worden.
Maaike van Zoonen
Het mooiste boek dat ik sinds lange tijd gelezen heb; in een woord geweldig. Natuurlijk maken sommige passages meer indruk dan andere; Het verhaal van Emery raakte mij het meest.
Luc Gysemberg
Ik ben er nog maar pas aan begonnen en weet nu al dat ik een steengoed boek vastheb. Af en toe doet het mij denken aan Saramago, met zijn lange zinnen maar vooral zijn herhalingen. Ik hou van eenvoudige verhalen, eigen aan het leven, zelfs al gaat het over de dood en ook wat mystiek. Dood en mystiek…?Geen rock and roll literatuur waar om de haverklap wat gebeurt. Wel verhalen van mensen al dan niet mythisch. Wie zijn wij om de waarheid te claimen.
Jan Willem Jansen
Fascinerend boek, goed geschreven. Veel interpretaties mogelijk. Wat mij direct na lezing bijblijft: kun je in de gedachtenwereld van je bloedverwant of geliefde komen. Nee, blijkt telkens weer. Dichtbij, dat wel. Vooral het magistrale Tijd/Tyd experiment van Ties laat zien hoe hoog de prijs daarvoor kan zijn.
Jade
Ik vind het oprecht een prachtig boek. Maar her frustreert me dat veel vragen onbeantwoord blijven. Waar is het Chambers boekje? Hoe komen de brieven onder de trap in de pastorie (zowel van Millicent zelf als die van de ontvangende pianoleraar). Wie verzamelde ze daar? Was Eliza echt de pianolerares die naar Amerika trok? Ze had het immers over Helen vlak voor haar dood, toch? Het elfde deel van het boek vond ik wat onbevredigend om de reden dat het niets met de Draydens te maken had en me niet de antwoorden bood die ik zo graag wou krijgen in het slot.
Hans Snel
De lovende recensies die dit boek heeft gekregen, vind ik niet overdreven. Een fascinerend boek, waarin veel meer verwerkt zit, dan je in één keer kunt waarnemen. Dus eigenlijk moet je dit boek, hoe dik ook, gewoon nog een keer helemaal lezen en misschien ga ik dat ook wel doen. In antwoord op Jade: het elfde deel heeft beslist wel met Eliza May te maken, maar niet als gevolg, eerder als oorzaak, ook al speelt het later in de tijd. De tabellen die Ties samenstelt uit zijn tijdexperimenten, zijn immers opgenomen in het mysterieuze boekje van Eliza May. En zo speelt Anjet Daanje met de tijd, één van de centrale thema’s in het boek.
Myra Jager
MARIEKE
Ik heb het boek De Herinnerde Soldaat net uitgelezen.. het is interessant, maar te langdradig voor mij smaak. De schrijfster heeft onduidelijk een eigen stijl, goed voor sommige lezers, maar ik werd een beetje gek van, met zoveel herhalingen en langzaam tempo. Ik mis toch de spanning van een goede verhaal, met een realistisch afbeelding van de personages en situaties. De kinderen Roos en Guts worden nooit beschreven en werden aan hun lot overgelaten, ik weet ook niet hoe de soldaat was. De soldaat en zijn vrouw gaan dansen Charleston naar een openbare feest. Dat was onmogelijk, want het verhaal aspeelt zich in 1923, het jaar wanneer Charleston was net uitgebracht in América, en werd jaren later populair, dus die ritme moet aangekomen zijn in Belgie veel jaren later. Volgens mijn onderzoek, na de eerste wereld oorlog was Jazz in de top van de populariteit in Belgie.
Als je leest een of twee alineas van iedere pagina, mis je niets van de hele verhaal.
Eddie
Ontroerend mooie beschrijvingen van ellende en eindeloze liefde.
Judith Terwindt- van Berkom
Wat een uniek en bijzonder boek. Het verbaasde me niet dat de schrijver wiskunde heeft gestudeerd. En zijn zoveel verhaallijnen die doorlopen dat het bijna niet te volgen is. Om dit te schrijven moet je briljant zijn. Dit werk is echt een parel(tje). In tijden niet zo’n interessant boek gelezen
Judith Terwindt- van Berkom
Je kunt wel merken dat Annjet wiskundige is. Het verhaal zit zo knap in elkaar. Ik verlies nog weleens de draad, maar het blijkt toch allemaal te kloppen binnen de verhalen. Hoe je het bedenkt. Het is wel een hele klus om te lezen
Rina Vogels
Eveneens gegrepen door dit wonderlijk aangrijpende en verbeeldende boek. Het neemt je mee, laat je puzzelen, verwonderen en verbazen over zo’n enorm knap geschreven meesterwerk
Ferdi M. Oosthof
Ik zal blij zijn als ik deze pil uitheb. Annejet Daanje is een eersteklas schrijfster, echt uitstekend, maar al deze mystieke kerkhofverhalen met dezelfde terugkerende motieven liggen op de duur net zo zwaar op de maag als de welbekende rijstebrijpap waar je je doorheen moet eten. Jammer ook, dat t een soort gotische Engelse roman moet voorstellen. In Nederland, zeker in het noorden, is bij het juiste weertype – jagende wolken over somber veen- ook genoeg mystiek te vinden voor een schrijfster zoals Daanje. Zonder teveel op elkaar levende Brontë achtige vrouwen/zussenliefdes; dat ging ook wel wat vervelen op de duur,
Je reactie zal pas verschijnen na controle op spam. Dat kan een paar uren of dagen duren.