Grensoverschrijdend gedrag, het is overal. In de sportwereld, in de media, in kantooromgevingen, in persoonlijke relaties, in de kunstwereld. Eens in de zoveel tijd komt er een nieuw verhaal naar buiten: plek x geleid door persoon y oogstte eerder bewondering, maar bleek een hel. Soms gaat het om gedrag dat overduidelijk ‘slecht’ is, maar soms draait het om minder gemakkelijk als zodanig te classificeren situaties. Omdat de gebeurtenissen om wat voor reden dan ook verborgen blijven, omdat niet iedereen het duidelijk vindt waar de grenzen liggen, of omdat men ervan overtuigd is dat iets juist bestaat om grenzen te verkennen – zoals kunst.
Deze laatste complexe situatie onderzoekt Jana Antonissen in haar ambitieuze debuutroman Ludwig. Het gedurfde thema en de filosofische insteek maken het werk tot een interessante roman die uitnodigt tot reflectie. De opvallende vorm en structuur doen op het eerste oog chaotisch aan, maar versterken uiteindelijk de inhoud van de zoektocht die het boek is.
Die zoektocht brengt ons naar een plek op zestig kilometer afstand van Berlijn: het voormalig vaudevilletheater Die Perle. Het is vijf jaar geleden en we zijn in het hoofdkwartier van de Neue Gesellschaft (NG), een experiment onder leiding van de Duitse cultregisseur Ludwig von Sachsenheim. Iedereen in de naar hem vernoemde roman kijkt naar hem op: hij is een genie dat met zijn NG-experiment een multidisciplinair concept wil creëren dat voorbijgaat aan dat wat we kennen als kunst. Dat groter is dan dat.
Wat daarvoor nodig is: een groep mensen ‘zonder noemenswaardige affiniteit met de kunsten, maar met een zekere levenservaring’ die ervoor openstaat het hele leven in dienst te stellen van het project. Die leden moeten vanzelfsprekend zorgvuldig uitgekozen worden en dat is waar Mira in beeld komt. Het is haar verantwoordelijkheid om in de Duitse hoofdstad mensen te zoeken die precies in dit plaatje passen.
Mira is een jonge twintiger die opgroeide in Brussel. Haar jeugd was niet zorgeloos: haar vader, moeder en zijzelf belandden in een auto-ongeluk dat haar moeder niet overleefde. In Berlijn probeert Mira te ontkomen aan haar verleden. Ze zoekt een invulling voor haar leven en vindt die in de NG. Daar raakt ze volledig van in de ban. Algauw heeft ze nog maar weinig contact met haar over het gezelschap sceptische vader en voormalige vrienden spreekt ze überhaupt niet meer.
Waar ze het nu allemaal voor opgeeft, dat is niet direct helder. De NG is een groot kunstproject onder leiding van een genie, dat is duidelijk, en er wordt gezinspeeld op test-evenementen en een live te volgen happening. Als lezer is het echter lastig de vinger te leggen op wat het experiment nu exact inhoudt. Het zorgt ervoor dat het moeilijk te begrijpen is wat er op het spel staat en in het verlengde daarvan, wat Mira aantrekt tot de groep. Dit maakt de leeservaring soms wat verwarrend: je blijft zoeken naar houvast, naar redenen voor Mira’s acties. De ambiguïteit voelt echter opzettelijk, want ook zij lijkt het niet te weten, laat zich meevoeren: ‘Ja, wat dat NG-experiment nou heel concreet inhield, snapte ik misschien zelf niet, maar ik had wel goed begrepen wie we nodig hadden om onze alternatieve samenleving in de Brandenburgse bossen te bevolken.’
Hoewel ze zelfverzekerd is en een succesvol lid wordt van het rekruteringsteam, weet ze ook ‘bar weinig’ over de ‘onderlinge NG-verhoudingen’ van vóór haar toetreding. Toch stort ze zich volledig op de nieuwe situatie en is ze blij te ontsnappen aan haar leven van voorheen. Het doet haar goed om onderdeel te zijn van iets groters:
Eindelijk droeg ik bij. Eindelijk werd ik opgeslokt door iets groters, iets waarvan ik niet eens had durven dromen, iets waarvan ik had aangenomen dat het niet meer bestond: een maalstroom, een beweging, een geschiedenis schrijvende groepering. Gedachten die ik waarschijnlijk als naïef zou moeten afschrijven. Maar de behoefte aan een gedeeld doel, de nood van een geloof, die is niet verdwenen.
Knip naar het nu. Het is vijf jaar later en Mira is in Brussel, terug in de buurt van haar vader, een succesvol architect. Mira is zwanger en denkt terug aan haar tijd bij de NG. Wat is er nu precies gebeurd? En bovendien: draagt ze daar verantwoordelijkheid of zelfs schuld voor? Zo paste haar rekruut, een politieagent, zinloos geweld toe in een verhitte situatie. En werd een vrouwelijk lid van het gezelschap weggezet als iemand die de vooruitgang van de NG dwarsboomde met haar slechte energie, alleen omdat ze niet had verteld vroeger een relatie met een vrouw te hebben gehad. Dat gebeurde in een zogeheten ‘verhelderingsceremonie’, waar het lid ‘gezuiverd’ moest worden.
Als Mira medeplichtig is – zou ze dat dan niet ook moeten voelen? ‘Schaam ik me echt, of is deze benauwing die ik in mijn borst voel wanneer ik aan de NG denk, opgelegd?’ De NG is namelijk niet zomaar uitgedoofd: het project eindigde met een lange lijst aan Ludwig ten laste gelegde feiten. Schuldig verzuim, seksuele intimidatie, schending van eerbaarheid en arbeidsrecht, subsidiefraude, witwaspraktijken – het zou allemaal binnen de NG hebben plaatsgevonden. Na het einde van de NG verdween Ludwig uit beeld, voor de politie en ook voor Mira, maar vijf jaar later verschijnt hij weer op het toneel en zo ook in het nieuws.
Ludwig wisselt tussen deze twee woelige periodes in Mira’s leven. Die wisselingen vinden plaats binnen de hoofdstukken: het ene moment overpeinst ze het verleden en denkt ze na over een mogelijk gesprek met de journalist Fischerbach, die het tot zijn missie heeft gemaakt de organisatie van de NG voor het oog van de wereld binnenstebuiten te keren. Het andere moment is ze weer volop in het nu, waar ze wilde feesten bezoekt, rekruteert en leeft binnen en voor de NG.
Die wisselingen maken de chronologie in het boek soms lastig te volgen, maar laten ook zien hoe Mira continu bezig is met het gezelschap. Bovendien versterkt het feit dat al Mira’s gedachten terugleiden naar de NG de alomvattendheid en alomtegenwoordigheid van het kunstproject, dat meer lijkt op een cult of een sekte. De leden pauzeren hun normale leven namelijk om onderdeel te mogen zijn van deze exclusieve groep: een gemeenschap waar je voor uitgekozen moet worden, die een geheel eigen vocabulaire gebruikt, die eigen rituelen kent en een hiërarchie heeft met de ongenaakbaar lijkende Ludwig aan de top.
Het is moeilijk om goed hoogte te krijgen van deze voor de NG cruciale figuur. We weten dat Ludwig een schedel op zijn bureau heeft staan – daar komt Mira achter tijdens een van hun tête-à-têtes – een zwaar parfum draagt dat door iedereen herkend wordt, vaak afwezig is, meerdere rinkelende telefoons bezit en de NG volledig in zijn greep heeft. De beweging lijkt geen eenduidige missie te hebben. Wel spreekt Ludwig veel over schaamte, schuld, het (onder)bewustzijn en het ego:
Gevoelens zijn constructies van ons ego. […] Ons met onze gevoelens vereenzelvigen is een grote, maar veelvoorkomende fout.
Ludwig gelooft in de maakbaarheid van het leven, het zelf:
Wij zijn geen willoze speelbal van het lot. Wij bepalen wat is, niemand anders. Onze gedachten scheppen onze werkelijkheid.
Typische goeroe-speak, maar dat vermindert de aantrekkingskracht van zijn woorden niet voor Mira. Misschien wordt deze er juist wel door vergroot, want ook Mira kent een lastig verleden met een schuldvraag. Dat uitte zich in haar relatie met Dean, een jongen die ze mentaal en fysiek uitdaagde om zijn grenzen te testen.
Dus ik was overgestapt op daden. Duwen – een impulsieve, gefrustreerde inval. […] Ik weigerde slachtoffer te zijn, de rol van verwaarloosde vrouw stond me slecht. Dus werd ik dader. Misbruiker.
Mira is in haar acties berekenend en onaardig, maar ook haar gedachten over anderen zijn hard. Een potentieel lid van de NG heeft
best een mooi gezicht, met die amandelvormige ogen en welgevormde lippen. Zonde van haar figuur. En dat terwijl je daar vandaag zo makkelijk wat aan kon doen. Misschien bezat ze onvoldoende wilskracht, was ze toch geen type dat het heft in eigen handen nam.
Mira zocht altijd al de grenzen op van het redelijke. Vervelende gedachten over anderen zijn niet nieuw sinds haar toetreding tot de NG. Tijdens een autorit naar haar nieuwe stiefmoeder – haar moeder is een tijd terug overleden – vindt haar vader haar stilletjes.
Meestal liet mijn vader me maar gewoon, tokkelde met de uit de autoradio opstijgende hitjes mee op zijn stuur, maar die namiddag was mijn geslotenheid hem op de heupen gaan werken. ‘Mira, liefje, zeg nou eens wat. Zo hoeven we toch niet met elkaar om te gaan? Wat heb ik eigenlijk misdaan? Hé, hallo?’ ‘Ik wou dat jij dood was.’ Mijn vaders verstomming was oorverdovend geweest, had dwars door de opgedraaide gitaarrifjes geprikt, de wagen gevuld. Onredelijk, onrechtvaardig, maar zo verslavend, dat withete gevoel van vermogen, van vergelding, dat toen voor het eerst, maar zeker niet laatst, in me was opgeweld.
Mira is hard, genadeloos. Daar is ze zich op zijn minst ten dele van bewust, en ze schaamt zich er niet voor. Ontleent er misschien zelfs een zekere trots aan. Het is verfrissend om te lezen over een vrouwelijk hoofdpersonage dat zich niet schaamt voor haar woorden, voor haar wens macht te willen uitoefenen. Precies die macht, maar ook schuld en schaamte zijn belangrijke thema’s in Ludwig. Mira’s vader vindt dat er misbruik is gemaakt van zijn dochter. Mira denkt hier anders over. Het hele doel van de NG was namelijk het opzoeken van de grenzen van de kunst; het proberen weg te vagen van de barrières die vrije expressie volgens Ludwig juist in de weg staan. Mira is daardoor niet van mening dat Ludwig grenzen heeft overschreden met zijn project – ze konden toch zélf kiezen of ze er onderdeel van waren?
Zelfs als wij de dag voor de première, of godbetert, tijdens de première wilden vertrekken, zou Ludwig ons niet tegenhouden. Want de NG had enkel baat bij leden die hun lot in eigen handen namen.
Met andere woorden: als het je niet bevalt, dan heb je toch altijd zelf de mogelijkheid om te gaan? Ludwig zelf heeft sowieso maar weinig met dat soort ‘woke’-gedachten, want dat zit creativiteit slechts in de weg:
Het probleem met zo’n veelgebruikt sleutelwoord als ‘grensoverschrijdend’ is dat de invulling snel uitgehold raakt. In al zijn nieuwigheid lijkt de term niet erg robuust, waardoor hij makkelijk uitloopt, verwatert.
Ook op plekken die pretenderen grenzeloos te zijn, bestaan er echter regels. Mira vindt niet dat Ludwigs gedrag veroordeeld zou moeten worden. Sterker nog: ze vindt niet dat hij iets verkeerd deed. ‘Als hij wat grensoverschrijdends had willen uithalen, had hij daar meer dan eens de kans toe gehad.’ Maar: wat is grensoverschrijdend? Is het creëren van een op een sekte lijkende groep onder de mom van een grensverleggend kunstproject grensoverschrijdend? Is het opzetten van een hiërarchie waar jij zelf aan het hoofd staat grensoverschrijdend? Is het uitlokken van bepaald gedrag om een situatie in stand te houden grensoverschrijdend? Of is grensoverschrijdend slechts dat wat de grenzen van de wet passeert?
Ludwig sprak bijvoorbeeld nooit uit dat het wenselijk, laat staan vereist was zoveel uren te maken. Toch verliet niemand voor middernacht Die Perle. En na zo’n lange dag verzamelden we vaak nog even in de Supernova.
Oftewel: niemand zal je straffen als je niet nog even een drankje doet in een café na werktijd. Of je er dan nog bij hoort, dat is echter onzeker. In de hoogtijdagen van Mira’s lidmaatschap, dat al met al maar een halfjaar duurde, gaat Mira uiteten met haar vader. Haar meerdere Szerena ‘had dan wel gezegd dat het in orde was dat ik er twee uurtjes tussenuit kneep, haar glazige uitdrukking had me niet bepaald overtuigd’.
Op het moment dat er ergens – bij een bedrijf, in een relatie, binnen een bepaalde groep – een verstoorde machtsbalans vermoed of bewezen wordt, is het de neiging van het publiek om op zoek te gaan naar grote pijlen in de richting van die verkeerde situaties. Duidelijke uitroeptekens die hadden kunnen wijzen op het feit dat men het altijd al had kunnen weten, dat het bizar is dat het foute al die tijd heeft kunnen bestaan. Macht is echter complexer dan dat – ook binnen de NG. Leden willen er ten slotte zelf lid van zijn, zijn in de ban van de leider, hebben vaak een leven waar ze om wat voor reden dan ook aan willen ontsnappen. En zie dan nog maar eens het complexe netwerk aan grenzen te ontwarren, op het moment dat het onvermijdelijk fout gaat.
Het is iets wat Antonissen probeert, maar niet pretendeert te kunnen doen. Ludwig heeft een complexe structuur die door de vele sprongen in de tijd, thema’s en gebeurtenissen op het eerste oog rommelig aandoet, maar intentioneel warrig lijkt. Voor Mira is het ten slotte ook een vreemde periode in het leven, met veel ontmoetingen, ontwikkelingen, met meer vragen dan antwoorden. Die chaotische structuur past bij de taal: deze is zwierig, bloemrijk, maar puntig, hard.
De roman is geen uiteenzetting van hoe een sekte tot stand komt, of van hoe kunst werkt – gelukkig maar. Wel is het een boek vol filosofische hersenspinsels over deze onderwerpen. Bovendien is het een gedurfde roman over de vraag hoe kunst grensverleggend kan blijven in een tijd waarin het opzoeken van die grenzen steeds uitdagender wordt, juist omdat die grenzen continu aan discussie onderhevig zijn. Ludwig laat dapper zien dat het stellen van de vraag misschien wel belangrijker is dan het beantwoorden.
Deze recensie door Sjoukje Croux over Ludwig van Jana Antonissen werd mede mogelijk gemaakt door het Algemeen Nederlands Verbond (ANV).
Reacties
Je reactie zal pas verschijnen na controle op spam. Dat kan een paar uren of dagen duren.