Disclaimer: In deze tekst komt een ‘deadname’ voor. Dat betekent dat de auteur van gender en naam is veranderd. In deze bespreking betreft de deadname ‘Marieke Lucas Rijneveld’. Want tegenwoordig gaat diezelfde persoon als ‘Lucas Rijneveld’ door het leven.
De Reactor streeft ernaar een inclusief platform te zijn. De Reactor is kritisch over de literatuur die zij recenseert en heeft de beslissing genomen om niet te censureren maar kritisch te beschouwen. Daarom geeft De Reactor het aan wanneer er in een tekst taal voorkomt die in een inclusief en divers wereldbeeld problematisch is. Ben je benieuwd naar een inclusief beleid op taalgebruik, download dan hier de handreiking van Codedi.
Soms komt er ineens een boek uit de schaduw gekropen dat als een lichtend voorbeeld helpt de wereld een beetje beter te maken. In een wereld waarin de roep om een inclusieve samenleving steeds luider klinkt, is Bernardine Evaristo’s Girl, Woman, Other precies op het goede moment gepubliceerd; niet alleen wordt het boek omschreven als een ‘blik op Groot-Brittannië zoals we deze nog nooit hebben gezien’, ook is het een van de eerste bestsellers waarin een non-binair karakter een centrale rol inneemt.
In 2019 won Bernardine Evaristo de gedeelde eerste plek van de Bookerprijs met deze roman. Het was een historische winst voor de eerste vrouwelijke auteur van kleur, vijftig jaar na de oprichting van de prijs. De bestseller, die twaalf personen van kleur aan het woord brengt, geeft een verfrissende kijk op Groot-Brittannië en werd het afgelopen jaar naar het Nederlands vertaald.
Bij dit soort boeken is de fijngevoeligheid van vertaling extra belangrijk. Nieuwe, gevoelige onderwerpen en belangrijke, oude thema’s behoeven een fingerspitzengefühl om de juiste toon te vinden. In het geval van Girl, Woman, Other laat vertaler Lette Vos op het gebied van deze fijngevoeligheid wat steken liggen, maar dit mag de relevantie van de roman niet drukken. De thema’s die Evaristo bespreekt zijn er te belangrijk voor.
Toen Girl, Woman, Other in 2019 de Bookerprijs won, liet een van de belangrijkste literaire prijzen plots ondergerepresenteerde stemmen aan het woord. In twaalf hoofdstukken komen elf queer vrouwen en één genderneutraal personage van kleur aan het woord over hun zoektocht naar hun identiteit, afkomst, werk en relaties. Evaristo wil hiermee ‘erkenning voor de zwarte, Britse generatie’, vertelde ze in een interview in Trouw. De roman spat van het inclusief taalgebruik, bijvoorbeeld in Evaristo’s fijngevoelige omgang met het genderneutraal personage Morgan. Het laat zien hoezeer de schrijver is ingelezen in de belangrijkste thema’s die aan bod komen: identiteit, gender en acceptatie.
Onze maatschappij is ingericht op een binaire genderindeling. Er zijn maar twee mogelijke identiteiten wanneer je geboren wordt, aldus ons systeem. Vrouwelijke uiterlijke kenmerken geven je de status van vrouw en binden je aan onzichtbare regels. Mannelijke uiterlijke kenmerken geven een status van man mee. Stel dat je met de uiterlijke kenmerken van de één geboren wordt, maar dat je je niet thuisvoelt in de regels die hierbij horen: wie ben je dan?
Genderneutrale of non-binaire mensen voelen zich noch man, noch vrouw en laten zich niet leiden door de genderrollen die door de maatschappij worden opgelegd. Dit is ook het verhaal van Morgan in Meisje, vrouw, anders. In het hoofdstuk over Morgan is hen constant bezig met de vraag: wie ben ik als ik mij niet thuis voel in de opgelegde hokjes in onze maatschappij? Evaristo neemt ons mee in Morgans zoektocht naar diens identiteit; hoe hen realiseert dat hen niet binnen de binaire verdeling van onze maatschappij valt en dat hen non-binair is. Evaristo heeft hierbij duidelijk onderzoek gedaan; ikzelf als non-binaire schrijver voelde een diepe verwantschap met dit personage en diens gedachtestromen en strijd tegen de maatschappelijke norm waar hen zich niet in thuis voelde.
Ondanks de duidelijke taal die Evaristo hanteert om uit te leggen hoe Morgans identiteit werkt, doet die niks af aan de stilistische kenmerken die dit boek ook zo bijzonder maken. Evaristo heeft zich hier met zorg over gebogen en een poëtisch geheel ontwikkeld. Het gebrek aan interpunctie zorgt voor een comfortabel kabbelend ritme in prachtige poëtische bewoordingen. De sfeer doet denken aan een mix tussen Toni Morissons Lied van Solomon (naar het Nederlands vertaald in 2020) en Zadie Smiths Over schoonheid (2007): een zeer diepgravende bespiegeling over hedendaagse problematieken, op een poëtische en humoristische manier omschreven.
In 2005 werd het belang van culturele representatie in vertalingen benadrukt door Gayatri Chakravorty Spivak, academicus in literaire vertalingen. In Translating into English uit 2005 opinieert Spivak dat de vertaler een intieme kennis nodig heeft van de regels van representatie en het narratief van een samenleving, die gezamenlijk de substantie van een cultuur vormen. Vertalingen missen het doel dat een tekst uitdraagt wanneer de culturele basis vanwaar het werk komt niet in de vertaling wordt meegenomen, aldus Spivak.
Dit idee over vertalingen blijkt vijftien jaar na dato nog steeds van belang. De Meulenhoff-kwestie rondom de Nederlandse vertaling van het Engelstalige gedicht dat de Afro-Amerikaanse dichter Amanda Gorman voordroeg tijdens de inauguratie van Joe Biden en Kamala Harris in 2021 laat precies dit punt zien. Schrijver Janice Deul bekritiseerde in het opiniestuk waarmee de kwestie werd aangewakkerd uitgeverij Meulenhoff voor het kiezen van Marieke Lukas Rijneveld als vertaler, omdat zij door haar gebrekkige Engels en specifieke dichtstijl niet de juiste keuze was, maar vooral een die gebaseerd was op de bekendheid en het prestige van Rijneveld als recentste winnaar van de International Booker Prize. Bovendien, stelde Deul, was het opvallend dat voor Gormans gedicht, waarin de strijd van personen van kleur centraal staat, niet voor een vertaler van kleur was gekozen. Deuls argument, dat daarna werd overgenomen door vele andere journalisten, luidde dat een vertaler kennis nodig heeft van de culturele achtergrond van een werk om een juiste representatie van een tekst neer te kunnen zetten.
Ditzelfde punt moet worden gemaakt wanneer we kijken naar de vertaling van Evaristo’s roman. Deze is dit jaar genomineerd voor de Europese Literatuurprijs, een jaarlijks terugkerende prijs voor het beste Europese boek dat naar het Nederlands is vertaald. Voor dit boek, dat zo geprezen is voor het neerzetten van de culturele historie van voornamelijk vrouwen van kleur in Groot-Brittannië, geldt eenzelfde belang als in het geval van de vertaling van Gormans poëzie: een vertaler met kennis van de culturele achtergrond van de karakters is essentieel. Niet alleen vanwege deze personages, maar in dit geval ook zeker vanwege het non-binaire personage dat in Nederland nog weinig in de literatuur wordt beschreven.
Zoals dus vaker gebeurt – onder andere in de Meulenhoff-kwestie – heeft Evaristo’s bestseller een vertaler toegewezen gekregen die ver van de karakters in de roman af staat. Het is ook deze vertaler niet gelukt om de culturele achtergrond van de karakters op een juiste en onproblematische manier naar het Nederlands te vertalen.
Juist om het punt van representatie te benadrukken, kan en wil ik mij niet te zeer storten op de neokoloniale taal die de vertaler in het boek gebruikt; Neske Beks, Dipsaus Podcast en vele andere deskundigen hebben dit al heel scherp uitgelegd. Hun voorbeelden laten zien hoe kwetsend taal kan zijn wanneer een culturele buitenstaander ermee aan de haal gaat en de implicaties niet begrijpt. In dit geval heeft de vertaler er bijvoorbeeld voor gekozen om ‘slaaf’ en het n-woord in de vertaling te gebruiken. Evaristo’s gebruik van deze woorden – als Zwarte vrouw binnen de Britse gemeenschap – ligt heel anders dan wanneer een witte vertaler deze zelfde woorden gebruikt. De vertaler en uitgever hadden beter moeten letten op de historische implicaties van het gebruik van deze woorden door een wit persoon.
Naast de neokoloniale taal was het bij Meisje, vrouw, anders ook nodig voor de vertaler om zich bezig te houden met de non-binaire voornaamwoorden in het Nederlands. Begin 2017 bracht Transgendernetwerk genderneutrale voornaamwoorden onder de aandacht in een onderzoek over de meest gebruikte voornaamwoorden binnen de queer gemeenschap. Hieruit bleek ‘hen/hun’ op nummer 1 te staan, met ‘die/diens’ niet ver daarachter. Sinds dit onderzoek is er eindelijk meer aandacht voor personen die zich niet binnen het mannelijk of vrouwelijk gender thuisvoelen.
Juist vanwege deze lang verwachtte representatie en Evaristo’s succesvolle boek is het als non-binair persoon zo’n teleurstelling om te lezen hoe de vertaler te werk is gegaan. Morgans voornaamwoorden zijn tweemaal verkeerd vertaald; in plaats van het Nederlandse hen/hun of die/diens heeft de vertaler hier zij/haar gebruikt. Dit is een pijnlijke fout, een die vele trans mensen niet over het hoofd kunnen zien. Misgenderen is pijnlijk; zeker in het geval van een vertaalproces waarin vertaler en uitgeverij samen uitgebreide redigeersessies over een boek houden voordat het gepubliceerd wordt.
Hoe lastig misgenderen ook is, het schrijnendst aan deze vertaling is de mythische verantwoording waarmee de vertaler de keuzes rond non-binariteit uitlegt. Vos heeft er namelijk voor gekozen om onderzoek achterwege te laten en zelf met ideeën op de proppen te komen. Deze zijn terug te vinden in de vertaling van voornaamwoorden. Het origineel luidt bijvoorbeeld:
They discussed the best gender-neutral alternatives such as ae, e, ey, per, they, and tested each word to see if the words tripped off the tongue or tripped over it, ditto with the alternatives to his and hers: hirs, aers, eirs, pers, theirs, and xyrs.
Deze zin wordt echter vertaald als:
Ze bespraken de beste genderneutrale alternatieven voor aanspreekvormen, zoals ij, ie, nij, die, qij en hen en probeerden alles uit om te voelen of het woord makkelijk van de tong rolde of juist haperde, hetzelfde met de alternatieven voor zijn en haar: ’r, ner, dies en hun.
Het gaat mij in dit fragment om de verzonnen voornaamwoorden in het Nederlands. In de verantwoording legt de vertaler uit dat verschillende woorden verzonnen zijn, alsof deze voornaamwoorden een fictief verschijnsel zijn in onze samenleving. Als de vertaler naar bestaand onderzoek had gekeken, dan had ze de voornaamwoorden die daadwerkelijk in het Nederlands worden gebruikt kunnen inzetten. Door voor zelfverzonnen opties te kiezen, lijkt de vertaler de voornaamwoorden van werkelijke non-binaire personen niet serieus te nemen. Deze bijna kinderlijke benadering van een eenvoudig op te lossen probleem smoort potentiële educatie van lezers in de kiem.
Voor leden van een kleine (en weinig geaccepteerde) minderheid is het een veel gestelde vraag: wat is belangrijker, juiste representatie van mijn identiteit of überhaupt aandacht krijgen? Aandacht voor de trans gemeenschap heeft jarenlang enkel via het tweede punt gewerkt: uit onderzoek naar representatie in de media uit 2012 blijkt dat slechts 12% van de trans karakters op een positieve en onproblematische manier worden afgebeeld. De rest wordt verbeeld als slachtoffers van geweld, criminelen of verslaafden. Voor non-binaire mensen is dit echter anders gegaan; zij worden over het algemeen helemaal niet gerepresenteerd. Nu daar eindelijk meer aandacht voor begint te komen, is een degelijke representatie een vereiste. En juist hier hebben de vertaler en uitgever kansen laten liggen.
Ondanks dit commentaar is Meisje, vrouw, anders te belangrijk om niet aan te raden: Evaristo’s bestseller is een prachtig en noodzakelijk kunstwerk. Was de Nederlandse vertaling door een cultureel gespecialiseerde vertaler gemaakt, of had de uitgever in ieder geval een sensitivity reader in de arm genomen, dan was ook deze versie een succes geweest; nu is de Nederlandstalige uitgave voornamelijk een voorbeeld voor toekomstige vertalers in de categorie ‘hoe niet om te gaan met diversiteit’.
Een recensie over Meisje, vrouw, anders van Bernardine Evaristo door Kris van der Voorn.
Reacties
Van Mulders Wim
Ik begrijp de vraag naar identiteit, hoewel dit uit het puriteinse Amerika komt. Denkt u dat nieuwe
voornaamwoorden een lang leven beschoren is?
Wie gaat die voornaamwoorden onthouden?
Het lijkt op het middeleeuws debat over het geslacht van de engelen.
Je reactie zal pas verschijnen na controle op spam. Dat kan een paar uren of dagen duren.