De Bronzen Uil 2023: ‘De Randen’ van Angelo Tijssens

Deel Facebook Twitter

Schelpen beschermen het organisme dat in hen leeft. Met hun harde beschermlaag dienen ze als een soort huis voor invloeden van buitenaf. De kleur die de binnenkant van een schelp heeft, heet dan ook veelzeggend parelmoer, oftewel ‘moeder van de parel’. Maar wat gebeurt er als het huis zelf niet veilig is? Als het gevaar juist komt van de binnenkant van die beschermlaag? Over deze vragen gaat De randen, het prozadebuut van Angelo Tijssens. Hierin staat het huiselijk geweld centraal dat een jongen meemaakt. Het is niet voor niets dat deze jongen een indrukwekkende schelpenverzameling bezit.

Eerder bewezen auteurs als Philip Huff en Bart Chabot dat het thema van huiselijk geweld een vruchtbaar onderwerp is voor een – al dan niet autobiografisch geïnspireerde – roman. In 2022 bracht Huff zijn succesvolle roman Wat je van bloed weet uit en in 2020 verscheen Bart Chabots Mijn vaders hand. Angelo Tijssens plaatst zich nu ook in deze traditie. Door de bijzondere schrijfstijl en de compacte vertelling neemt De randen een bijzondere positie in.

Tijssens is een nieuwe naam in het literaire veld, maar het publiek kan hem wel al kennen als co-scenarist van Girl (2018) en Close (2022), films die tijdens het filmfestival van Cannes in première gingen. Daarnaast maakt hij als acteur en theatermaker deel uit van het theatergezelschap Ontroerend Goed. De randen is zijn prozadebuut en is genomineerd voor De Bronzen Uil 2023.

Zintuiglijke stijl

Tijssens’ talent voor beeldend vertellen is ook op schrift duidelijk waarneembaar. Dit resulteert in een vertelling vol met zintuiglijke beschrijvingen en dat werkt erg goed. Als lezer word je direct meegenomen in de belevingswereld van de ik-figuur. De roman opent met de woorden: ‘Je proeft bloed en je ruikt kalk.’ Hier is geweld in het spel, dat is duidelijk. Het fragment gaat als volgt verder:

Natte kalk, die je kunt proeven op de achterkant van je tong, zal je nog vaak ruiken. Je zal nog zeker negen keer verhuizen. Alles wat je op dit moment bezit, zal je verliezen. Alles wat waardevol lijkt, zal verdwijnen. Sommige dingen zal je gaandeweg uit het oog verliezen, andere zal je heel bewust verpatsen om eten of sigaretten te kopen, nog andere zal je verbranden, weggeven, achterlaten. Je wil roepen maar dat gaat niet omdat er een hand om je keel zit.

Op de eerste pagina is de toon direct gezet; die is beklemmend. Wat eveneens opvalt is het gebruik van de tweede persoon enkelvoud De randen vertelt het verhaal van een jongen die naamloos blijft. Op volwassen leeftijd blikt hij terug op zijn jeugd. Tijssens hanteert die vorm in de gehele roman consequent om de jeugd van de ik-figuur te beschrijven, die zich kenmerkt door het grillige humeur van zijn alleenstaande moeder. Haar woede kan al gewekt zijn als het licht niet is uitgedaan, of als een legoblokje niet is opgeruimd. Geweld is als de luchtverplaatsing die je waarneemt vlak voordat er een vrachtauto voorbij komt rijden: je voelt het al voordat het er is. Deze spanning beschrijft Tijssens invoelbaar:

Je hoort hoe de deur van je kamer opengaat. Dan gaat de deur weer dicht. Je hoort gestommel in de kamer naast de jouwe. Er valt iets op de grond – iets zwaars – je denkt aan een nachtlampje – je hoort gevloek en spert de ogen open in het donker omdat je op de een of andere manier denkt dan nog beter te kunnen horen. Het wordt stil. Het blijft stil. Je weet niet hoelang je daar zo ligt. Je denkt dat je je ogen niet mag sluiten omdat je dan lawaai maakt, alsof ze van metaal zijn en met een luide knal zouden dichtvallen.

Deze vertelwijze wekt het idee dat de volwassen man de kleine jongen toespreekt om zo grip te krijgen op de gebeurtenissen van vroeger. Het perspectief van een volwassene is nodig om te kunnen begrijpen wat er heeft plaatsgevonden. Deze manier van vertellen creëert eveneens een gevoel van veiligheid: er is iemand die met terugwerkende kracht over hem waakt. De hardheid van de gewelddadige passages lijkt hierdoor een fractie zachter dan dat ze vanuit het ik-perspectief geschreven zouden zijn. Het is alsof de man zijn jeugd met een deken toedekt. Als lezer voel je echter duidelijk dat deze veiligheid een illusie is: echt veilig was hij immers niet. En zo versterkt de vorm van De randen de inhoud: het wordt pijnlijk duidelijk dat de jongen de bescherming van een volwassene mist.

Illusie van veiligheid

Heel anders van toon is het vertelheden, waar Tijssens een ik-perspectief inzet. De lezer krijgt toegang tot de belevingswereld van de inmiddels volwassen geworden man, in wie de angst van de kleine jongen nog steeds doorleeft. De dreiging waar zijn jeugd mee doordrongen was, maakt Tijssens in het vertelheden namelijk minstens net zo voelbaar. Dit doet hij erg knap door middel van de wisseling van het vertelperspectief. Soms wordt de ik-vertelling plotseling onderbroken door een alwetende verteller. Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer de ik-figuur zijn vroegere jeugdliefde bezoekt:

Buiten raast nog steeds de storm. Hierbinnen legt een jonge man zijn hand op de borst van een andere, vervolgens ook zijn hoofd. Samen ademen ze in en uit.

Het opgeroepen beeld wekt een sfeer van geborgenheid op: het geraas is buiten, binnen is het kalm en stil. Maar écht veilig is hij nog steeds niet. Als kind durfde hij nooit eerlijk over zijn blauwe plekken en verwondingen spreken. En dat durft hij nu ook niet. Zijn jeugdliefde merkt zijn littekens op en zegt: ‘En toch ben je intacter dan vroeger. […] Minder blauwe plekken ook.’ Waarop de ik-figuur antwoordt: ‘Ik ben minder lomp.’ In weinig woorden wordt hier veel gezegd. De fysieke mishandeling die hij als kind te verduren had is weliswaar opgehouden, maar nog steeds durft hij hier niet eerlijk over te zijn. En zo leeft het toch nog door. Het zijn deze subtiele beschrijvingen die De randen stilistisch zo goed maken: als lezer vóel je de dreiging, de doorwerking van het geweld, zonder dat dit letterlijk benoemd hoeft te worden. Want zo werkt schaamte immers ook: erover praten is het moeilijkst.

De eenzaamheid van externe factoren

Uit dit gevoel van schaamte spreekt ook een enorme eenzaamheid. In de beschrijvingen van zijn jeugd wordt dit op verschillende subtiele manieren duidelijk. Bijvoorbeeld wanneer de jongen naar huis fietst van school en erachter komt dat hun huis te koop staat:

Je laat je fiets vallen, zonder te kijken waar die valt en je stapt naar het bord. Je leest elke letter en je weet: iemand verkoopt het huis waarin je woont.

Er staat niet: ‘je moeder verkoopt je huis’, maar ‘iemand’. Er staat eveneens ‘het huis waarin je woont’ en niet ‘jouw huis’. Uit deze paar woorden blijkt een dissociatie die ongewoon is voor een kind. Hij weet niet wie dit doet of waarom dit gebeurt. Hij kan alleen maar vaststellen dat het gaat gebeuren. Dit weet hij enkel en alleen omdat er een bord in de tuin staat, dat hij kan lezen omdat hij op school heeft leren lezen. Zijn moeder heeft hem het immers niet verteld. Alle informatie die hij kortom heeft, komt van buitenaf, buiten zijn huis. Tijssens beschrijft zo de machteloosheid van een kind op treffende wijze: het zijn de externe factoren die hem houvast moeten bieden.

Ook op volwassen leeftijd heeft de hoofdpersoon diezelfde factoren nog nodig. Ditmaal is het seks waar hij zijn houvast uit haalt. In de zoektocht naar veiligheid en geborgenheid speelt fysiek contact een terugkerende rol. Zo voel je als lezer constant de beklemmende eenzaamheid van de ik-figuur, zelfs wanneer hij in de armen van zijn geliefde ligt. In onderstaande passage gaat de zoektocht van de puberjongen naar veiligheid naadloos over in seksuele gevoelens:

Later die avond hebben we voor het eerst samen geslapen. Ik logeerde vaker bij hem. Eerst omdat ik dan niet thuis hoefde te slapen. Omdat ik daar echt kon slapen. Omdat ik, vlak bij hem, met mijn hoofd half op zijn kussen durfde te slapen. Omdat ik niet bang was voor wat er zou gebeuren als mijn ogen dichtvielen, maar voor wat er zou gebeuren als ze weer open waren. Ik wou dat de zon nooit opkwam, dat we voor altijd konden blijven liggen waar we lagen, omhuld door het donker, veilig voor de wereld. Die nacht zei hij: er zijn zoveel meisjes die dit doen, dat hebben ze verteld, ze kussen met elkaar, het betekent niets, ze kussen met elkaar omdat ze vriendinnen zijn en ik zei dat wij vrienden waren en hij zei dat we ook konden kussen als ik dat wou en ik zei dat ik het niet wist en hij zei dat dat oké was. Ik dacht: kus mij. Hij zei: doe maar.

Beknopt verteld

In De randen wordt veel gezegd in weinig woorden. De roman telt dan ook slechts 120 pagina’s. Hoewel knap verteld, blijft de lezer achter met vragen: waarom is zijn moeder zo geworden? Waar was zijn vader in dit verhaal? En wat speelde zich precies af in de twintig tussenliggende jaren? Het is aan de lezer om deze hiaten zelf in te vullen. En dat werkt aan de ene kant erg goed, omdat het past bij de inhoud. De hoofdpersoon, getekend door het fysieke geweld uit zijn kinderjaren, blikt terug op zijn jeugd. Het is dan ook niet verwonderlijk dat er gaten optreden: bepaalde gebeurtenissen komen sterk naar boven, andere raken vervormd in de loop der jaren. Bovendien bemoeilijkt schaamte het spreken. Anderzijds is het jammer, want dit verhaal vraagt erom uitgebreid beschreven te worden. In een interview met De Morgen verklaart Tijssens zijn keuzes: ‘Als het gebald verteld kan worden, moeten er geen extra bomen sneuvelen voor mijn ego.’ Het is duidelijk: er is geen boom te veel gekapt voor dit geslaagde debuut, dat vraagt om meer. Met De randen heeft Tijssens een sterke roman geschreven, die nog lang nadreunt.

Een recensie van De randen van Angelo Tijssens door Tara Neplenbroek, in samenwerking met het Algemeen-Nederlands Verbond en het Willemsfonds in het kader van De Bronzen Uil.