Eenzaamheid is de prijs

De hemel is altijd paars

Sholeh Rezazadeh

‘Om het leven aan te kunnen, heb je een zekere plompheid nodig. Om het niet aan te kunnen: talent.’ Dat zei de dichter Herman de Coninck in zijn essay Over de troost van pessimisme (Manteau, 1983). Gevoelige mensen maken de wereld mooier, maar de wereld valt hen ook zwaar. Dat ervaart ook de hoofdpersoon van De hemel is altijd paars, de debuutroman van Sholeh Rezazadeh. Arghavan groeit op in Tabriz, een stad in Iran vlak bij de veelkleurige bergen en het zoute Urmiameer. Wanneer ze naar Nederland komt, kan het contrast niet groter zijn. Alles is plat, het water zit in grachtjes, en de mensen hebben altijd haast. Als je iemand wil zien, dan moet je exact weten waarom en wanneer en wat er op de agenda staat. Het enige wat voor Arghavan nog herkenbaar is, zijn de paarse judasbomen in de straat. En die worden binnenkort omgekapt door de gemeente. Welkom in Nederland.

Sholeh Rezazadeh (1989) is een Iraans-Nederlandse schrijver en dichter. Ze studeerde geneeskunde in Iran, maar verhuisde zes jaar geleden naar Nederland. Al snel begon ze ook in het Nederlands te schrijven. Rezazadeh won eerder de Agora Lettera Schrijfwedstrijd voor proza en de El Hizjra literatuurprijs voor poëzie. Vorig jaar stond ze in de finale van het Nederlandse kampioenschap Poetry Slam. In haar verhalen en gedichten zijn gevoelige mensen aan het woord over een wereld vol pijn en schoonheid. Haar debuutroman, De hemel is altijd paars, is genomineerd voor de Bronzen Uil

Deze prachtige herberg

Arghavan baat een tweedehandswinkel uit in Amsterdam, waar ze fotoboeken inkoopt van eenzaam gestorven mensen, of een cassetterecorder waarop de stem van de bomen staat, of goedkope kleding van iemand die nu rijk is. De verhalen achter de spullen die ze verkoopt schrijft ze op kleine briefjes die ze in de zakken van kleding stopt. Het waait en het regent. Als hier in Nederland een keer de zon schijnt, denkt Arghavan, dan is het alsof er een mirakel is gebeurd en moet iedereen het erover hebben.

De slechthorende danseres Anna en de oude bomenfluisteraar Johan lopen de winkel in en uit terwijl Arghavan zit te wachten op iets dat haar wortel kan doen schieten in haar nieuwe land. Op de liefde, misschien. Die komt inderdaad binnenwaaien in de vorm van fluitspeler Mees, een Hollandse jongen met een goed hart maar weinig gevoel of geduld. Op de achtergrond begint het pianoliedje Comptine d’un autre été uit de film Le Fabuleux Destin d’Amélie Poulain te spelen. Of misschien was dat gewoon mijn verbeelding.

De hemel is altijd paars is een boek over botsende culturen, eenzaamheid en de poging om een nieuwe thuis te maken in een vreemd en donker land waar iedereen heel hard werkt om die eenzaamheid te vergeten. ‘Eenzaamheid is de prijs die je moet betalen om in deze prachtige herberg te verblijven,’ denkt Arghavan over Nederland.

Het verhaal pingpongt voortdurend heen en weer tussen Nederland en Iran, soms op dezelfde bladzijde. In haar vaderland is de toon van het verhaal anders. Eerst is er nostalgie, dan pijn. Arghavan vertelt over haar vader, een sombere maar liefdevolle man die houdt van poëzie en kruiden verzamelen in de bergen bij Tabriz. Maar hij ontwikkelt een talent voor eenzaamheid. Hij komt zijn kamer niet meer uit, zijn ogen worden dof en zijn tanden rot. Zijn handen gaan meer en meer ruiken naar iets dat zoet en vreselijk is. Opium, ontdekt Arghavan op een dag, en vanaf dat moment begint het gif uit de grond in haar wortels te trekken.

Paarse bomen

Bomen zijn het belangrijkste motief in deze debuutroman. Judasbomen met felpaarse bloemen groeien in de buurt van Arghavans winkel, totdat ze omgekapt worden. De naam Arghavan betekent trouwens ook gewoon judasboom in het Perzisch. Dat Arghavan zich verwant voelt aan deze bomen, en hun lot, is dus niet verassend.

Planten praten met elkaar langs hun wortels, vertelt Johan de bomenfluisteraar aan Arghavan, en de eenzaamste boom ter wereld heeft ook de langste wortels. Hij staat midden in de woestijn, tot er op een dag een dronken vrachtwagenchauffeur tegenaan botst en de boom sterft. Het liedje ‘Arghavan’ van de Perzische zanger Alireza Ghorbani, dat het hoofdpersonage tijdens een dansfeest opzet, begint als volgt:

Arghavan mijn afgescheiden bloedverwante tak
welke kleur heeft jouw hemel vandaag?

Paars dus. Maar wat betekent dat?

Op het omslag van het boek staan Amsterdamse (en Perzische?) gevels door elkaar, ondergedompeld in een paars-oranje gloed. Wanneer Arghavan met Mees naar de zonsopgang kijkt, heeft ze het gevoel ‘dat alle bomen paars zijn door de reflectie van het licht uit de hemel.’ Is Arghavan – zoals haar naam suggereert – zodanig verwant aan de judasbomen dat ze zichzelf kan spiegelen aan de paarse hemel? Zijn haar droevig gefluisterde verhalen, net als die van de bomen, op zoek naar iemand die luistert? Of herinnert de paarse lucht haar gewoon aan haar thuisland? Waar ze ook is en hoe anders de mensen hier ook zijn, de hemel is altijd paars. Arghavan heeft altijd een stukje van Iran, en dus van haar jeugd en haar vader, bij zich.

Overgevoelige mensen en kaaskoppen

Rezazadeh hanteert een stijl die eenvoudig maar poëtisch is, en dat is een grote verdienste. Haar beelden zijn op hun sterkst wanneer ze over eenzaamheid gaan. Met een paar witregels zouden sommige stukken makkelijk korte (slam-)gedichten kunnen worden.

Een walvis die zo hoog zingt dat niemand hem hoort. […] Hij dwaalt door de donkere oceanen terwijl hij zingt en zingt. Sinds ik dit verhaal heb gelezen weet ik niet of ik blij moet zijn dat we niet de enige soort zijn die soms door niemand verstaan wordt, of dat ik verdrietig moet zijn omdat geen enkel wezen veilig is als het over eenzaamheid en onverstaanbaarheid gaat.

Maar soms is Rezazadeh de magie even kwijt, want diezelfde stijl leidt ook tot sentimentele, banale inzichten, zoals: ‘De meeste verassende dingen gebeuren meestal buiten de gewone sleur van het leven en soms moet je er moeite voor doen.’ of ‘Denk je dat die boom blij wordt door de nieuwe knoppen die ontluiken. Of wordt hij er verdrietig van?’

Arghavan is een overgevoelige, romantische jonge vrouw en, zoals Johan haar zegt: ‘in deze wereld is geen plek voor romantische en overgevoelige mensen.’ Inderdaad, gevoeligheid en romantiek zijn ouderwetse deugden. Wanneer je een boek schrijft over een gevoelige jonge vrouw die verliefd wordt, dan is klefheid een valkuil waar je al met één voet in staat. Rezazadeh balanceert naar mijn gevoel voortdurend op dit randje, zeker waar het op de romance tussen Arghavan en Mees aankomt.

Te kakken

Gelukkig heeft Rezazadeh ook een wapen tegen al die sentimentaliteit: humor. Amsterdammers te kakken zetten is natuurlijk een geliefde sport in het gehele Nederlandse taalgebied. De mensen die Arghavan in Nederland omringen worden afgeschilderd als een gevoelloos zootje kaaskoppen. Wanneer een man op een feest aan Arghavan vraagt waar ze vandaan komt, hebben ze het volgende gesprek:

‘Iran? Aha. Ben je blij dat je hier bent?’
‘Hoe bedoelt u?’
‘Lekker vrij hier he. Je mag alles!’
‘Er is hier inderdaad een bepaald soort vrijheid. Je kunt doen wat je wilt, maar uiteindelijk lukt het je vaak niet om dat te doen.’
‘Hoezo niet?’
‘Je moet werken, iedereen heeft het druk. Hoe drukker hoe beter. Je mag niet stilstaan, maar ondertussen vergeet je om te leven en te genieten van de simpelste dingen.’
‘Nou, je gaat me niet vertellen dat het hier in Nederland deprimerend is en in Iran niet!’

Dat is een karikatuur, maar ook grappig. Spot kan een uitstekend wapen zijn als je je eenzaam en ontwricht voelt. De Nederlandse cultuur, met al zijn gruwelijke efficiëntie en directheid, omringt haar en domineert haar. Alleen in haar gedachten kan Arghavan zich verdedigen.

Ode aan de gevoelige mens

De hemels is altijd paars is een boek dat steunt op het karakter van de hoofdpersoon, Arghavan. Mag je haar dromerige, langzame blik niet, dan wordt de poëzie irritant en de liefde gedoe. Maar kan je begrijpen waarom bomen verdrietig kunnen zijn om het bloeien van hun bloemen, en waarom je soms om vier uur ’s ochtends naar de paarse lucht moet kijken, dan is dit boek een ode aan jou, de gevoelige mens. Het gevaar bestaat dan dat je het in één keer uitleest, omdat het zo kort is en omdat Rezazadeh eenvoudige woorden gebruikt. Toch moet je dat maar niet doen. De hemels is altijd paars is een langzaam boek, en eens het uit is – dat is meestal het jammere aan een debuut – moet je jaren wachten op het volgende.

Met De hemel is altijd paars geeft Sholeh Rezazadeh haar unieke stem, die ook al in haar gedichten te horen is, een volwaardig verhaal. Sommigen zullen het sentimenteel vinden of nostalgische kitsch voor speciale sneeuwvlokjes. Maar in dit boek zit een trieste schoonheid die getuigt van een poëtische ziel die een verhaal te vertellen heeft.

Spoiler: op het einde van het boek trekken de bomen hun wortels uit de grond en lopen ze met Arghavan mee. Ze hebben besloten om niet meer in giftige grond te wortelen. Ik ben benieuwd waar de bomen van Rezazadeh zich opnieuw zullen neerpoten, en wat het volgende verhaal is dat ze zullen vertellen.

 

Recensie: De hemel is altijd paars van Sholeh Rezazadeh door Pieter van de Walle

Ambo Anthos, 2021

Geplaatst op 11/10/2021

Naar boven

Reacties

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Je reactie zal pas verschijnen na controle op spam. Dat kan een paar uren of dagen duren.