Een hoorntje troost

Deel Facebook Twitter

De doden blijven altijd spoken, zo blijkt uit de roman Moshi Moshi (2025, origineel: 2010) van de Japanse schrijfster Banana Yoshimoto. De roman begint met het onverwachte nieuws dat Yoshie’s vader zelfmoord pleegde met zijn minnares. Yoshie’s wereld stort op één nacht helemaal in. Hoewel haar vader als muzikant een verre van traditioneel leven leidde, leek hij volgens zijn dochter nooit het type om er een minnares op na te houden, laat staan zelfmoord te plegen. Hoe langer hoe meer beseft Yoshie dat ze haar vader niet zo goed kende als ze eerder dacht. De zelfmoord van haar vader laat een leegte achter op een plaats waar ze voorheen alleen maar liefde en comfort ervaarde. Onzekerheid ent zich op de jaren van haar jeugd. Wie was haar vader dan wel? Hoeveel levens leidde hij nog? Haar vader begint in haar leven te spoken. Ze hadden samen nog zoveel plannen gemaakt: lekker gaan eten, concerten, het aquarium. Waarom heeft hij zelfmoord gepleegd? Was hij ongelukkig in zijn gezin? Waarom heeft hij niets gezegd? En wat was Yoshie’s eigen rol in de dood van haar vader?

Yoshie, die vanuit het ik-perspectief het verhaal vertelt, poogt in Moshi Moshi een antwoord te bieden op al de vragen die de dood van haar vader achterlaat. Het vraag-antwoordmotief is meteen duidelijk door de titel van de roman. Wanneer je iemand opbelt in Japan is de kans groot dat je aan de andere kant van de lijn ’Moshi Moshi’ hoort. Het is een doordeweeks antwoord zonder verdere bijbetekenissen; een standaardantwoord in een standaardsituatie. Met deze titel suggereert de roman een antwoord te zijn op een oproep. Alsof Yoshie’s vader uit de dood zijn dochter een laatste maal opbelt om al haar vragen te beantwoorden. Dat zou ze toch graag hebben: ‘Ik wilde gewoon nog één keer papa zien en met hem praten over hoe alles in elkaar stak, maar dat kon niet meer, ik kon het niet meer aan hem vragen. Dat frustrerende, nare gevoel laaide weer op.’ Helaas zal dit nooit gebeuren. Slechts haar verbeelding heeft nog toegang tot het verleden. Moshi Moshi fungeert als een emotioneel substituut voor dit laatste gesprek. Het is de laatste poging van een rouwende dochter om antwoorden te vinden op het verleden en vertrouwen te krijgen in een nieuwe toekomst.

Een antwoord op de dood

Moshi Moshi is in de eerste plaats een roman over troost; over hoe mensen na de dood van een geliefde elkaar opzoeken en terugvinden. Dat is precies wat er gebeurt bij Yoshie en haar moeder. Na de zelfmoord van haar vader besluit Yoshie te verhuizen naar Shimokitazawa, een hippe buurt aan de heuvelachtige westkant van Tokio. Als je door Shimokitazawa wandelt, hoor je op de achtergrond funky muziek uit de boxen luiden. Je vindt er koffiezaakjes, tweedehandswinkeltjes en een van de beste udonrestaurants in Tokio. De ideale buurt voor een zoekende twintiger zoals Yoshie, maar niet alles gaat zoals gepland. Kort na Yoshie’s verhuis staat haar moeder aan de deur, met de vraag of ze bij haar kan intrekken. Het leven in haar oude appartement voelt vervreemdend aan. Ze zouden niet leven als moeder en dochter, maar als twee vriendinnen die samenwonen, zo zou Yoshie’s nieuwverworven zelfstandigheid niet in het gedrang komen. Na een korte periode van verzet, zegt Yoshie toe. Moeder en dochter beginnen aan een nieuw leven.

Ze slijten hun dagen samen, maar apart. Ze staan samen op, kijken kort samen TV en doen elkaars huishoudelijke taakjes. Verder leiden ze hun eigen leventjes. Yoshie werkt bijna dagelijks in een bistro dicht bij haar appartement. Daar kan ze haar verdriet vergeten door hard te werken. Van ‘s ochtends tot ‘s avonds is ze bezig met de voorbereidingen op de maaltijden, het serveren van klanten en de schoonmaak. Ze droomt ervan ooit zelf eten te maken voor mensen, maar daar is ze nu nog niet aan toe. Haar moeder leeft een rustig slenterleventje in de straten van Shimokitazawa. Ze gaat koffie drinken in een lokaal café, een boek kopen bij de onafhankelijke boekenwinkel waarvan de uitbater ook een auteur is, en gaat een beetje lezen in de bar verderop. Terloops doet ze een babbeltje met Jan en alleman. Op die manier gaan de dagen rustig voorbij alsof er nooit iets gebeurd is.

De gedeelde rouw van moeder en dochter is de drijvende kracht in Moshi Moshi. Zo wisselt de vertelling de opsomming van hun banale dagbestedingen af met gesprekken over het verleden. Al verliezen ze dezelfde persoon, toch hebben beiden een radicaal verschillend verwerkingsproces. Yoshie verliest haar vader, wat ze vooral zichzelf kwalijk neemt. Als ze op haar verleden terugkijkt, heeft ze het gevoel dat hun gezin maand na maand meer uit elkaar dreef. Dat had ze, naar eigen zeggen, kunnen voorkomen. Ze had haar vader meer moeten zien, meer met hem moeten praten, meer om hem moeten geven. Alle tegenfeitelijke situaties spoken in haar hoofd. Yoshie’s moeder, die zowel haar partner als haar vertrouwen in haar liefde verliest, vermolmt niet in gedachten. Zij ziet het verlies van haar man als een kans om het leven te leiden dat ze vroeger nooit gehad heeft. Verhuizen naar Shimokitazawa voelt aan als een nieuwe jeugd. Toch zal ook zij een plaats moeten vinden voor het verleden.

Een centraal element in Yoshie’s rouw is haar liefdesleven, dat ze na de verraderlijke dood van haar vader voorzichtig weer opbouwt. Ze komt in contact met oude vrienden en kennissen van haar vader die haar dichter bij haar vader brengen. Ze leert over haar vaders minnares, over zijn werk in de muziek en over zijn verleden. Nadat ze die informatie verschaft hebben, proberen ze hun slag te slaan. Yoshie laat dat grotendeels maar gebeuren. Ze voelt zich toch emotioneel helemaal leeg. Een relatie voelt als een bevestiging van haar eigenwaarde in een periode waarin haar zelfbeeld wegkwijnt, maar duurzame genezing biedt het haar niet. Is het dan beter om alleen te zijn, of toch intimiteit op te zoeken? Yoshimoto werkt de kluwen van zulke kwetsbare relaties zorgvuldig uit. Elke emotie is helder overgebracht in een taal die de emoties nooit expliciet benoemt.

Lezers van Yoshimoto’s Kitchen (1988), een van haar vroege werken en in de jaren 90 reeds vertaald door E. Kaneshigo-Jager, zullen veel herkennen in Moshi Moshi. In Kitchen wordt Mikage na de dood van haar grootmoeder in huis genomen door Yuichi en zijn moeder Eriko. Zorg en eten staan centraal in dit verhaal. Moshi Moshi is een voortzetting van thema’s die diep in Yoshimoto’s oeuvre gevestigd zijn. Deze roman is een volgroeide versie van Kitchen. Haar stijl is sindsdien verzacht door minder dialoog in te voeren en meer stil te staan bij de gedachten van haar personages. We krijgen zo meer tijd om de rouw van de personages te plaatsen in de dagdagelijkse context. De kleine bistro waar Yoshie werkt, blijkt gedurende de roman haar ankerpunt. Ze kan er haar gedachten geheel uitschakelen terwijl ze andere mensen blij maakt door hun eten te serveren. Ook in de relatie met haar moeder is het eten dat ze delen van belang. Het is een materialisatie van de zorg die ze voor elkaar dragen. Dat blijkt eveneens uit het waterijsje op de cover van Moshi Moshi, een van hun gedeelde herinneringen. Met deze focus op eten, kan Yoshimoto heel dicht bij de emotionele gelaagdheid van schijnbaar banale dingen komen. Het waterijsje dat ze deelde met haar moeder, zou wel eens een van de belangrijkste momenten van hun relatie kunnen zijn.

Het contrast tussen moeder en dochter zet de vraagstelling van de roman op scherp: Wat is het antwoord op de dood? Wat moeten we doen in situaties van rouw? Probeer je de situatie geheel te doorgronden door te reflecteren op het verleden, zoals Yoshie? Of probeer je dat verleden achter je te laten door te leven naar de toekomst, zoals Yoshie’s moeder? Het antwoord wijst naar ergens tussen de twee opties: stilstaan bij het verleden ruimt plaats voor de toekomst, en de toekomst is noodzakelijk om een nieuw perspectief te bieden op het verleden. Het is echter ontzettend moeilijk om dit antwoord in de praktijk te brengen omdat het zo algemeen is. Die onbepaaldheid van het rouwproces is precies wat Moshi Moshi weet te vatten. Naarmate de roman vordert, komt deze grijsheid steeds helderder in beeld. Moeder en dochter groeien dichter bij elkaar en vinden een gedeelde troost. Vooral voor Yoshie schept dit orde in een onzeker verleden. Zo stelt Yoshie na een gesprek over een gezinsvakantie in Parijs: ‘Dit soort gesprekken waren ondertussen een soort ritueel, bijna soetra’s geworden. We haalden een herinnering op en dompelden ons daarin onder.’ De rituele dagdagelijksheid van hun gesprekken verbetert langzaamaan haar gemoed. Door te herhalen en te overdenken kan ze eindelijk rust vinden in de onzekerheid van haar vaders dood. Ze vindt troost; een antwoord op de dood.

Thuiskomen

De roman getuigt van een grote emotionele en filosofische draagkracht door emoties zoals rouw, verlies, verraad, verdriet en angst helder in beeld te brengen, zonder ze dramatisch uit te vergroten. Yoshimoto’s geoefende stijl werkt als een uitstekend beeldscherm met eenvoudige zinnen: ‘Ik was blij. Ik had lotgenoten als het op papa aankwam. Shintani was er daar ook een van. Er waren menselijke relaties ontstaan door mijn vaders dood. Er waren dingen door ontstaan. Ik laat me niet verslaan, dacht ik.’ Blijdschap, verdriet en hoop ballen zich samen in een eenvoudige associatieve opbouw. Haar taal bevat amper complexe zinsstructuren of teksttekens. Die eenvoud is ook terug te vinden in de Japanse brontekst en is prachtig vertaald door Maarten Liebregts. Naar mijn aanvoelen, heeft Yoshimoto wel de neiging terug te vallen op algemene waarheden: ‘Zo werkt het met kracht, dacht ik: mensen zijn in staat elkaar te vermoorden, maar mensen zijn ook in staat een ander te helpen.’ Zulke uitspraken passen bij de alledaagse sfeer van de roman, maar kregen van mij wel een korte oogrol. Dat terzijde, Moshi Moshi is geen filosofische roman die met grote concepten speelt, maar een die de waarheid van alledaagse emoties in woorden kan stellen.

Als lezer krijgen we voornamelijk inzicht in Yoshie’s verwerkingsproces. Zij probeert haar intens verdriet te vatten in logische oorzaak-gevolgrelaties. Langzaamaan komt ze tot het besef dat het ‘antwoord’ niet het product kan zijn van een logische redenering. Het ontvouwt zich daarentegen pagina per pagina in de menselijke connecties die ze legt via haar werk en haar leven in Shimokitazawa. De bistro waar ze werkt draagt de veelzeggende naam “Les Liens”; het is een plek waar men connectie vindt. Het resultaat is een kleine, warme buurtgemeenschap van gelijkgezinden. Dagelijkse begroetingen, toevallige ontmoetingen en vaste vriendschappen dicht bij huis spannen een emotioneel vangnet waarop zowel Yoshie als haar moeder steunen voor hun genezingsproces. Zo stelt Yoshie: ‘Het enige wat ervoor nodig was om deze magie te laten plaatsvinden was het bestaan van twee individuen die elkaar wisten te vinden.’ De warmte en zekerheid die ze misten in hun gezin, vinden ze nu in hun omgeving. Tegelijkertijd dragen ze zelf bij aan de warmte van die omgeving: ‘Het betekende namelijk ook dat ik de omvang van mijn eigen verantwoordelijkheid onder ogen kwam. Als ik maar lang genoeg in de bistro bleef werken, zouden er op een dag ook een hoop mensen langskomen die naar mijn glimlach verlangden.’

In dit verband heb ik een punt van kritiek op de vertaalde titel: de Japanse titel van de roman luidt eigenlijk ‘Moshi Moshi Shimokitazawa”. De reden waarom de vertaling het laatste deel van die titel achterwege liet, blijft mij bijster. De buurt speelt een cruciale rol in de roman, niet alleen omdat hij de achtergrond is waartegen het verhaal zich afspeelt, maar ook omdat hij een essentieel deel uitmaakt van de troost die Yoshie en haar moeder vinden. Elke klant die Yoshie serveert, is een deel van haar verwerkingsproces. Hetzelfde geldt voor elke thee die haar moeder drinkt bij haar nieuwe vrienden. Het is een kleine gemeenschap van gelijkgezinden die het rustig aan doen. Ze gaan naar dezelfde horecazaakjes, lezen gelijkaardige boeken en komen elkaar tegen wanneer ze de hond uitlaten. Deze alledaagse ontmoetingen accumuleren in een gemeenschapsgevoel waarin de twee vrouwen genezing vinden. Door Shimokitazawa mee in de titel te vermelden suggereert de roman een sterke band tussen het ‘antwoord’ op rouw en de omgeving waarin men woont.

Shimokitazawa speelt bovendien een belangrijke rol in het leven van Banana Yoshimoto. Zes jaar na de publicatie van Moshi Moshi schrijft Yoshimoto Over Shimokitazwa (2016), een autobiografisch geïnspireerd werk over haar leven in de buurt. Net zoals in Moshi Moshi lezen we er over het warme gemeenschapsgevoel. Op elke straathoek kon je een bekend gezicht tegen het lijf lopen. Shimokitazawa was voor haar een van de weinige plekken waar de dorpsgemeenschap nog bewaard bleef in het immense Tokio, maar dat gevoel is verloren gegaan door de toestroom van nieuwe bewoners en toeristen die de buurt vandaag kent. Het Shimokitazawa dat Yoshimoto kende, is niet meer. Zo draagt de ruimte in haar romans een dikke laag nostalgie met zich mee. Schrijven over Shimokitazawa is voor Yoshimoto net als bij haar personage Yoshie een vorm van rouw om het verleden; een manier om haar verleden een plaats te geven met het oog op de toekomst.