Proza, recensie, Signalement

Moderne verlangens of tijdloze clichés?

Een modern verlangen

Hanna Bervoets

In veertien afzonderlijke verhalen alle soorten menselijke relaties de revue laten passeren, dat is het concept van Hanna Bervoets’ zevende roman. In Een modern verlangen drijft ze haar personages tot het uiterste. ‘Hoe verhouden wij ons tot elkaar in een soms donkere, labyrintische wereld? En wat vertelt dat ons over onszelf, en onze plek in die wereld?’ Door haar personages voortdurend met zulke vragen te confronteren, daagt Bervoets samen met hen ook de lezer uit.

Menselijke relaties ontrafeld
De verhouding tussen twee geliefden, twee vrienden, ouder en kind, mens en dier of zelfs mens en ding; het zijn allemaal verschillende soorten menselijke relaties. Met haar roman slaagt Bervoets erin om die parapluterm op een meesterlijke manier te ontrafelen. Elk type relatie komt aan bod, zonder dat je het gevoel krijgt dat ze een lijstje afgaat. Hetzelfde geldt voor seksualiteit: elke vorm komt aan bod, zonder dat je het gevoel krijgt dat het erom gedaan is.

In Een modern verlangen draait het om ‘mens-elijke relaties’. Het gender van de betrokken partijen speelt geen enkele rol. Integendeel, in de meeste korte verhalen is de genderidentiteit van de ik-persoon niet (meteen) duidelijk. Net zoals het vaak onduidelijk blijft of het om vriendschap of liefde gaat.

Die onduidelijkheid kent een hoogtepunt in Het gevoel, waar twee hoofdpersonages met een verschillende intentie een relatie aangaan: ‘Zo werden we verliefd: ik aanvankelijk in de hoop dat er meer in zou zitten, jij op een niet-erotische manier, maar met dezelfde passie en energie.’ De vraag of ze uiteindelijk een liefdesrelatie opbouwen of het bij vriendschap houden, blijft onbeantwoord. Net zoals de vraag met welke genderidentiteit de personages zich identificeren.

Zulke vaagheden maken gewoonweg deel uit van de roman. Nergens worden ze getriggerd, nergens worden ze uitgespeeld. Je hebt dus niet het gevoel dat Bervoets de befaamde genderdiscussie kostte wat kost wilde verwerken in haar roman. Meer nog, van discussie lijkt geen sprake. Al is dat slechts een gevoel. Door gender bewust onbesproken te laten, neemt Bervoets heel duidelijk een standpunt in.

Een modern verlangen keert terug naar de essentie van een menselijke relatie, naar de drang om ergens bij te horen of – om het in de woorden van personage Wiesje te zeggen – ‘om net als jullie te doen.’ Op die manier herinnert Bervoets de lezer eraan dat menselijke relaties gebaseerd zijn op de hang naar genegenheid, geborgenheid en veiligheid en dat de factor gender daarbij prettig onbelangrijk hoort te zijn. Net zoals factoren als woonplaats, leeftijd, opleiding en ethnische achtergrond. Stuk voor stuk eigenschappen die Bervoets bewust vaag houdt om het onbelang ervan aan te kaarten.


Illusie of desillusie
Zo vlot als Bervoets tot de essentie van verlangens komt, zo abrupt zijn haar tijdssprongen. Na negen korte verhalen die zich in het heden afspelen, situeren de overige acht zich in de toekomst. Hoewel die toekomst aanvankelijk nog veel weg heeft van een sterk technologisch heden, gaat het al snel over een toekomst die zich afspeelt in de ruimte omdat de mens de aarde moest ontvluchten.

In beide gevallen voelen de korte verhalen erg herkenbaar aan. Personages leven hun leven, maar laten zich daarbij dirigeren door robots. Andere personages bevinden zich in een ruimteschip, maar verder blijft hun doen en laten ongewijzigd. Bervoets’ toekomstverhalen zijn te menselijk om science fiction te zijn, maar niet nuchter genoeg om het niet te zijn. Dat heeft veel te maken met de herkenbaarheid van de invalshoeken: het feit dat robots slimmer worden dan de mens en dat we op zoek moeten naar een aarde 2.0 zijn geenszins originele voorspellingen. In dat opzicht lijkt ‘filosofische vooruitblik’ de meest passende categorie.

Of die vooruitblik te negatief of te positief wordt voorgesteld, vormt alweer een vraag voor de lezer. Is het een illusie dat de mens het vergaan van de wereld overleefd? En zo ja, vormt het dan niet net een desillusie dat we naar de ruimte moeten vluchten? Of is het net een desillusie dat de mensheid er niet in slaagt om de opwarming van de aarde tijdig onder controle te krijgen? Is het in dat geval niet idealistisch om de mogelijkheid om ooit naar de aarde terug te keren open te laten? Bervoets confronteert haar leespubliek voortdurend met zulke vragen, zonder ze te beantwoorden.


Voor eens en voor altijd perfectionist
De korte verhalen hebben uiteenlopende personages, bespreken verschillende soorten verhoudingen en hebben soms een totaal andere tijdsindicatie. De roman lijkt op het eerste gezicht een samenraapsel van willekeurige teksten, maar dat is niet het geval. De personages delen dezelfde menselijkheid en streven in al hun relaties naar geborgenheid en genegenheid. De veertien verhalen vormen dus wel degelijk een samenhangend geheel.

De vage karakterisering van de personages, de vele flashbacks en de verschillende tijdsindicaties zijn stuk voor stuk functioneel. Het maakt de essentie van onze menselijke relaties behapbaar en toont dat de mens altijd op zoek gaat naar genegenheid, geborgenheid en veiligheid; nu, vroeger en in de toekomst. Zo blikt personage Klaas terug op de pijn die hij voelde toen hij zijn geliefde verloor en op hun tevergeefse verlangen om samen oud te worden. Een ander voorbeeld speelt zich af in de ruimte, waar de personages hun keuzelijst – de beknopte lijst van uitverkorenen met wie ze de aarde wilden verlaten – proberen te verantwoorden tegenover (ex-)geliefden, vrienden en familie.

Wat vandaag moderne verlangens genoemd worden, zijn dus niets meer dan tijdloze clichés. Alleen heerst anno 2022 de tendens om de complexiteit ervan niet langer uit de weg te gaan, bijvoorbeeld door gender openlijk ter discussie te stellen. Ga je terug naar de essentie, dan ontdek je dat menselijke relaties in wezen nog steeds hetzelfde zijn en dat ook zullen blijven. Een boodschap die Bervoets meer dan succesvol overbrengt.

Tegelijkertijd moedigt ze haar lezers aan om een aantal echt moderne verlangens in vraag te stellen. In Ganzen krijgen twaalfjarigen hun prognosekaart, een kaart waarop staat hoe hun gezondheid zal evolueren. Daarbij raakt Bervoets een gevoelige snaar: misschien kan de wetenschap binnenkort effectief de evolutie van ons lichaam voorspellen, maar is dat iets wat we echt willen?

Hetzelfde geldt voor het screenen van embryo’s: ‘Screenen jullie nu ook op geaardheid, en hoe zit het dan met geslachtsbepaling en aandoeningen in een later levensstadium (…)?’ Meer dan ooit is het nastreven van perfectie een trend. In dat opzicht lijkt een allesomvattende controle aanlokkelijk, maar Bervoets dwingt ons om kritisch na te denken en zorgt ervoor dat we ons afvragen of we die controle wel echt willen.


Een filosofisch experiment
Een modern verlangen zet je aan het denken. Samen met de personages, daagt Bervoets ook de lezer uit. Zo rijst in Waar onze moeder vroeger woonde de vraag op waar de loyaliteit van een vrouw hoort te liggen: bij haar man of bij haar kinderen? Personage Rachida staat voor de keuze:

Rachida kende haar man, ze kende zijn ziekte, ze moest geweten hebben waar hij wel of niet toe in staat was. (…) Toen [haar man en kinderen] terugkwamen, kreeg ze onverwachts een keuze in de schoot geworpen: wie wilde ze houden, wie mocht er blijven, haar man, of [het kind aan huis]?

Nadat haar zoontje is gevallen tijdens een wandeling met haar man, krijgt Rachida onverwacht de kans om haar echtgenoot opnieuw te laten opnemen. Voor de buitenwereld zou hij schuldig kunnen zijn, maar zelf weet Rachida dat Sally – de vriendin van haar dochters – het jongetje heeft laten vallen. Toch laat ze haar man ervoor opdraaien. Pas jaren later komt het in Sally op dat Rachida haar misschien simpelweg vrijuit liet gaan omdat ze de zorg voor haar man én kinderen niet langer kon dragen.

In zulke situaties wordt de lezer samen met de personages tot het uiterste gedreven. Alleen kan de manier waarop Bervoets deze scenario’s uitwerkt soms beter. Bervoets maakt gretig gebruik van tijdssprongen en perspectiefwisselingen. Zo laat ze in het eerste verhaal om de beurt een andere buurtbewoner aan het woord. Hoewel dat in eerste instantie zorgt voor een zekere dynamiek en spanning, gaat het na verloop van tijd vervelen. Een dergelijke stijlbreuk doet zich net iets te vaak voor, alsof het labyrint daar doodloopt.

Zou het helpen om de verhalen afzonderlijk te lezen? Waarschijnlijk wel, al loop je in dat geval het risico dat je de essentie mist. Bervoets confronteert haar lezers met moderne vraagstukken en dwingt hen om na te denken over hun plaats in de maatschappij. Maar meer nog dan dat, wijst ze haar lezers de weg naar de essentie van menselijke verlangens en relaties.

Een recensie over Een modern verlangen van Hanna Bervoets door Margo Mies.

Uitgeverij Pluim, Amsterdam, 2021
ISBN 978 90 831 4216 6
239p.
Prijs: 21,99
Meer info: uitgeverijpluim.nl/een-modern-verlangen p.
Bestellen: uitgeverijpluim.nl/een-modern-verlangen p.

Geplaatst op 17/02/2022

Tags: 'Literatuur', 21e eeuw

Categorie: Proza, recensie, Signalement

Naar boven

Reacties

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Je reactie zal pas verschijnen na controle op spam. Dat kan een paar uren of dagen duren.