Een collectieve, versplinterde ervaring

Deel Facebook Twitter

Met haar debuutroman Oroppa is de jonge debutante Safae el Khannoussi als een kanonskogel de Nederlandse literatuur binnengeschoten. Niet alleen prijkt het boek op de shortlist van de Boon-literatuurprijs, op de longlist van de Libris en wekenlang in de bestsellerlijsten, maar El Khannoussi is ook nog eens door de Volkskrant uitgeroepen tot literair talent van het jaar 2025. Op de eindejaarslijstjes van beste boeken was Oroppa eveneens haast niet te missen.

Hoe kan het ook anders? Met een veelheid aan verhalen die de verbeelding prikkelen maar nooit verzadigen kun je je blijven verwonderen over de personages en gebeurtenissen in de roman. El Khannoussi lijkt moeiteloos het ene markante figuur op te roepen – vaak een verschoppeling – om vervolgens de focus weer volledig te verleggen naar een ander, even kleurrijk personage.

De verdwijning van Salomé Abergel

Het maakt het lastig om het boek te bespreken. Aan de ene kant is Oroppa een grenzeloos verhaal over individuen die om wijd uiteenlopende redenen naar Europa zijn getrokken, waar ze de ballast van hun verleden meetorsen met daarbovenop de extra lasten van een niet altijd even vriendelijk nieuw continent. De personages in het boek hebben het niet gauw over wat ze meemaakten en zetten het liever op een zuipen. In cafés vertellen ze elkaar sterke verhalen om de tijd door te komen. Het zijn pogingen tot toenadering van mensen die niet gauw in hun kaarten laten kijken. Hun vermaak is een dekmantel, hun anekdote een schild. Het resultaat is een meanderende vertelling waarin je niet altijd zeker weet waar je naar op weg bent, maar het ook niet erg vindt om even te verdwalen.

Tegelijkertijd is er ook een centrale vertelling, die draait om de Joods-Marokkaanse kunstenares Salomé Abergel, ook wel Salma genoemd. In de aanloop naar haar tentoonstelling verdwijnt ze zonder een bericht achter te laten – behalve dan aan de snackbareigenaar en oude vriend Hbib, die zijn eeuwig stonede werkgever Hind op Salomés huis laat passen. Hind krijgt de ondankbare taak om de galeriehoudster Hannah Melger, die binnenkort een tentoonstelling over Salomés werk opent, van de domme te houden over het plotselinge vertrek van haar ster.

Europa als toevluchtsoord en gevangenis

Enkel over deze plotlijn vertellen zou het boek echter tekortdoen. El Khannousi’s streven is veel ambitieuzer dan het verhaal van één of een paar individuen te vertellen; veel belangrijker is het om te laten zien wat een vreemd continent Europa voor velen is: zowel toevluchtsoord als gevangenis, een asiel in de vele betekenissen van het woord. Of zoals ze het iemand in het boek laat formuleren: ‘een pakhuis waar onderin een stel verslaafden en papierlozen voor een habbekrats hun verrotte kies laat wegtrekken of een arm oplappen, terwijl ze als hersenloze imbecielen worden gecommandeerd’. Met raamvertellingen vol lange zinnen en obscure woorden, wervelende vergelijkingen en kleine details brengt El Khannoussi deze bevreemding over. De vertelstem is soms op het sprookjesachtige af en altijd erudiet. Een Parijse woning heeft niet zomaar een poort, maar ‘een enorme zwarte traliepoort, […] een en al stalen arceringen en ornamenten alsof het de ingang van een door duistere krachten geplaagd feeënrijk betrof.’

Via de raamvertellingen neemt El Khannoussi de lezer moeiteloos mee naar Amsterdam, Parijs, Tunesië en Marokko, stapt ze met zevenmijlslaarzen van de jaren tachtig naar vandaag en weer terug en gidst je zo in de gevoelswereld van de velen voor wie ‘de geschiedenis neerkomt op een berg afval die op je neerdondert.’ De grote historische gebeurtenis die op de achtergrond van het boek speelt is het bewind van de Marokkaanse koning Hassan II (1961-1999), ook wel bekend als de ‘Jaren van lood’. Deze periode, getekend door repressie van protestbewegingen en overmatige gevangenisstraffen en folterpraktijken, is een lange tijd taboe geweest in Marokko. Maar wie graag het fijne te weten wil komen over deze gebeurtenissen, zal bedrogen uitkomen: het is er El Khannoussi niet om te doen een precies beeld te geven van de staatsrepressie die deze jaren tekende, maar eerder om te laten zien hoe deze tijd de levens van talloze Europeanen tot op de dag van vandaag inkleurt. Salomés schilderijen zijn bijvoorbeeld geïnspireerd op haar tijd die ze in de gevangenis doorbracht. Of neem Youssef Slaoui, een oude folteraar onder Hassans bewind die nu zijn dagen slijt als alcoholist in Amsterdam-Noord. Hij is een van de meest geslaagde personages. Zijn verhaal laat namelijk zo goed zien hoe onopmerkzame figuren in de Nederlandse hoofdstad een haast onvoorstelbaar wrede voorgeschiedenis achter zich aan kunnen slepen.

Arabische Joden

Waar het El Khannoussi immers om te doen lijkt, is het vertellen van een geschiedenis vanuit een ondergeschoven standpunt. Dat betreft ook een ander, bijzonder aspect van de roman die in besprekingen nauwelijks aan bod is gekomen, namelijk de rol van Noord-Afrikaanse Joden in de grotere Noord-Afrikaanse diaspora in Europa. Ze zijn ditmaal geen natuurlijke vijanden van Marokkanen of Tunesiërs zoals dezer dagen zo vaak wordt gesuggereerd in de politiek, zelfs niet de tragische liefde van de hoofdpersoon zoals zo vaak gebeurt in de literatuur, bijvoorbeeld in Ramy El-Dardiry’s Tussen morgenzee en avondland (2023), maar simpelweg vrienden of drinkmaatjes. Zo komt Hbibs jeugdvriend Levi Schotz, die ondertussen vertaler is vanuit het Hebreeuws naar een aantal Europese talen, na twintig jaar in zijn snackbar op bezoek,. Hij wil het daar niet over politiek hebben, maar komt in de eerste plaats om te laten weten dat een bekende van de twee hem voor haar roman in een hond heeft veranderd. Een briljant verhaal, waarbij de religieuze achtergronden van de twee personages niet meer dan een detail zijn.

Het doet denken aan een zin gericht aan Noord-Afrikaanse joden uit het controversiële essay Witte mensen, Joden en wij (2020) van Houria Bouteldja, een werk dat El Khannoussi aanhaalt aan het eind van het boek:

Jullie kunnen niet negeren dat Frankrijk van jullie Fransen heeft gemaakt om jullie weg te rukken van ons, van jullie land, van jullie Arabisch-Berbers-zijn. Als ik zou durven, zou ik zeggen: van jullie moslim-zijn. Net zoals wij van jullie werden weggerukt. Als ik zou durven, zou ik zeggen: van ons Joods-zijn.

De tragiek is evident in deze zin, maar El Khannoussi geeft zich geen moment over aan wat Euro-Amerikaanse antropologen zo verlekkerd als ‘etnische spanningen’ kunnen interpreteren. Sterker nog, het boek lijkt eerder te negeren dat een dergelijke breuk heeft plaatsgevonden. In plaats daarvan benadrukt het hoe beide groepen op hun eigen manier op drift zijn geraakt door Europees kolonialisme, en zo wellicht herkenning bij elkaar kunnen vinden. Als opstuivende pollen verplaatsen ze zich over het continent, op zoek naar herbergzame grond. Europa figureert hier haast als een eigen personage, de onbetrouwbare en grillige gastheer (nu eens kil, dan weer gul) van deze ontheemden, die zich verzamelen in Parijse cafés en Amsterdamse snackbars om elkaar een arm over de schouder te leggen. Idealistisch? Misschien. Maar de wereld die El Khannoussi schetst, weerspiegelt een waarheid die nu vaak buiten dominante narratieven valt, en daardoor des te verfrissender is.

De Nederlandse literatuur mag zich gelukkig prijzen met Oroppa. Met El Khannoussi horen we een nieuw geluid dat veel te lang op zich heeft laten wachten. Een geluid dat niet langer een individueel verhaal uitdrukt, maar dat durft om iets groters te vertellen: een collectieve ervaring, zij het versplinterd. El Khannoussi schildert Europa niet enkel af in donkere kleuren, maar toont haar verleidelijke en huiveringwekkende invloed op degenen die er een betere toekomst zoeken. Oroppa beperkt zich niet tot platgetreden kwesties als culturele hybriditeit, maar is grensverleggend en meerstemmig en schuwt geen tijd of plek in zijn verhalen. Wie het leest, blijft achter met het zinderende gevoel dat we veel meer gemeen hebben dan ons wordt voorgespiegeld en er op dat vlak nog hele werelden te winnen zijn.

Recensie Oroppa van Safae el Khannoussi door Esha Guy Hadjadj