Proza, Recensies

Geschiedenisvervalsing

Schaduwlicht

Petra Thijs

Victorine Meurent werd wereldberoemd als het naaktmodel van Edouard Manets bekendste schilderijen Le Déjeuner sur l’herbe (1863) en L’Olympia (1863), maar bijna niemand weet dat ze zelf ook een erkend kunstschilder was die haar werken exposeerde op de Parijse Salon. In haar historische roman Schaduwlicht zoekt Petra Thijs uit wie nu precies schuilgaat achter Manets muze. Een ‘épave immonde’ (dronken wrak), zoals Adolphe Tabarant, tijdgenoot van Meurent en biograaf van Manet, beweerde? Een sekswerker, zoals haar jaloerse collega-model Suzanne Valadon, suggereerde? Of toch eerder een uitzonderlijke, vrijgevochten vrouw en artiest die slachtoffer werd van mannelijke kwaadsprekerij?

Onbetrouwbare verteller

Nadat Meurent op haar achttiende naakt poseerde voor Manets schandaalwerken bleef er gedurende heel haar leven een reputatie van sekswerker aan haar kleven. In Interne Keuken op Radio 1 legt Thijs uit dat Manet haar enigszins zo getypecast heeft (de kikker op Déjeuner sur l’herbe en de zwarte kat op Olympia refereren aan prostitutie), maar die reputatie is voornamelijk te wijten aan de zelfingenomen kunstcriticus en journalist Tabarant. In zijn biografieën en artikels over Manet stelde hij Meurent voor als een gevallen Olympia, als een ‘totale mislukking, prostituee, dronken loeder en abominabel wrak’ die jong overleed, terwijl ze in realiteit een gerespecteerd model en erkend kunstschilder was die drieëntachtig werd.

Thijs opent haar roman met het laatste, ongepubliceerde manuscript van Tabarant over Meurent dat ze via via in handen kreeg, waaruit blijkt dat hij zich vooral op roddels en geruchten baseerde. Zijn focus lag veel minder op geschiedschrijving dan wel op haar affaire met de Belgische schilder Alfred Stevens en andere sappige feiten over haar liefdesleven. Het slecht geschreven manuscript leest als een afrekening van een afgewezen minnaar (dat is althans de hypothese van Thijs) en is bovenal het relaas van een vrouwenhater. Tabarant beschrijft Meurent als een ‘een soort Madame Bovary, een van die vrouwen die nooit gelukkig kunnen zijn omdat ze weigeren de conventies te aanvaarden die de maatschappij oplegt’. Meurents welbespraaktheid, haar ambitie om kunstenaar te worden en haar openlijke biseksualiteit pasten niet in het traditionele plaatje van de ideale vrouw. Andere kunstenaars en schrijvers deelden die mening en droegen actief bij aan de negatieve berichtgeving rond Meurent, zoals Toulouse-Lautrec, die haar als een verlopen sekswerker portretteerde, of Émile Zola, die haar als model gebruikte voor zijn personage Irma Bécot, de verdorven parvenu en courtisane uit zijn roman L’Oeuvre (1886). Hun uitspraken weerspiegelen de misogynie van de tijdgeest: vrouwen waren objecten van verlangen, geen creërende subjecten, en ze moesten zich houden aan geschreven en ongeschreven regels. Meurent ging, aldus Tabarant, dus haar boekje te buiten: ‘Ze hield zich niet aan haar rol als model […] en werd zo een toonbeeld van de gevaren waaraan een vrouw zich blootstelt als ze zich zonder kennis van zaken buiten beperkingen begeeft die haar zijn opgelegd vanwege haar sekse.’

De vrouw achter Olympia

Schaduwlicht leest als een rechtzetting van Tabarants geschiedenisvervalsing. Thijs laat het mannelijke perspectief bewust contrasteren met de blik van Victorine, die in het vervolg van de roman zelf aan het woord is. Thijs deed tien jaar lang onderzoek naar het ware verhaal van Meurent en heeft zichzelf de ‘niet geringe taak’ opgelegd om Meurents levensloop van haar kindertijd tot haar drieëntachtigste te vertellen. We leren een ambitieus meisje kennen dat op veertienjarige leeftijd naar Parijs vertrekt, niet alleen om aan haar dominante moeder te ontsnappen, maar bovenal om haar artistieke dromen waar te maken. Ze werkt in cafés als acteur en muzikant, bezoekt galerijen en vernissages en komt zo in contact met Manet, die haar voorstelt om voor hem te poseren.

De verschillende werken waarvoor Meurent model stond bij Manet, Stevens, Toulouse-Lautrec, Etienne Leroy en Norbert Goeneutte vormen de leidraad van het verhaal en geven lineariteit aan het geheel. Via uitgebreide beschrijvingen van Manets schilderijen Mlle V. en costume d’espada (1862), Le Bain (later Le Déjeuner sur l’herbe), L’Olympia, La Femme au perroquet (1866) en Le Chemin de fer (1873) brengt Thijs de artistieke revolutie van de tweede helft van de negentiende eeuw in beeld. Ze beschrijft gedetailleerd en overtuigend de schildertechnieken van weleer en portretteert Manet als wegbereider van de moderne kunst, die via zijn vernieuwende onderwerpskeuzes en stijlvoering brak met de gevestigde, traditionele salonkunst. Interessant hierbij zijn de dialogen tussen meester en model: Meurent neemt geen genoegen met een passieve rol, ze heeft een geheel eigen visie op kunst en eist inspraak in de manier waarop ze geportretteerd wordt. Zo lezen we in de roman: ‘Als ik dan toch geschilderd moest worden, zou ik een vrouw zijn met een mening, die haar publiek evenzeer beoordeelt als zij beoordeeld wordt.’ Meurent wil niet afgebeeld worden zoals de mythologisch, zedig afgeborstelde naakten met afgewende blik, maar als een ‘verstandige, berekende vrouw’ die de toeschouwer actief en recht aankijkt. Thijs suggereert op die manier dat Meurent meer was dan de muze van Manet (voor wie ze uiteindelijk negen keer poseerde), ze zou mogelijk een reële invloed op hem hebben uitgeoefend en een veel grotere rol gespeeld hebben in de totstandkoming van zijn meesterwerken dan tot nu toe werd aangenomen.

Thijs herwaardeert ook Meurents rol als artiest en reconstrueert zo waarheidsgetrouw mogelijk haar professioneel parcours. Ze volgde schilderles bij Etienne Leroy, nam deel aan het vrouwensalon van Alfred Stevens en schreef zich in de Académie Julian, waarin ze zich heruitvond als schilder, ‘los van mannen en van hun lange schaduwen’. De weg naar erkenning verliep moeizaam. De roman echoot de vele vooroordelen waartegen Meurent moest opboksen: ‘Voor Zola was ik duidelijk niet meer of minder dan een intrigante, die zich – met haar uiterlijk en haar grote mond – onrechtmatig een plaats veroverd had in het leven en het bed van Manet.’ Ze moest ook allerhande banen combineren om haar droom te kunnen waarmaken, maar haar inspanningen werden uiteindelijk beloond: ze exposeerde vier keer in de Parijse Salon (naast Manet!) en werd in 1904 bekroond door de Société des Artistes Français, de organisator van de jaarlijkse salon die enkel verdienstelijke schilders erkende. Vandaag zijn slechts vier schilderijen van haar hand bewaard, de rest zou verbrand zijn door de buren na het overlijden van haar huisgenote: Autoportrait (circa 1876), Le Jour des Rameaux (1885), Le Briquet en Jup. In een gelijknamige podcast over het boek leggen Thijs, schilder Peter De Koninck en kunsthistorica Karin Haanappel uit dat die vier schilderijen qua stijl heel verschillend zijn, wat de indruk geeft dat Meurent ondanks de duidelijke invloed van Stevens stilistisch breed werkte. Ze oversteeg als vrouw én als kunstenares de hokjes: ‘Elke schilderstijl die men mij had proberen op te dringen, was al van me afgegleden voor ik klaar was met mijn schets. Ik deed het gewoon zoals ik het voelde.’

Feit en fictie

In het laatste deel van de roman, ‘Historische duiding’, komt de lezer te weten wat feit en fictie is. Schaduwlicht volgt zo nauwkeurig mogelijk de historische kaders van Meurents leven, legt systematisch enkel onwaarheden bloot (door ze als roddel af te doen) en werkt ook enkele pistes dieper uit die mogelijk waar zijn geweest, zoals de alcoholverslaving waarvan ze tijdens haar leven werd beschuldigd, alsook het feit dat ze mogelijk een zus heeft gehad die vroeg overleed. Andere elementen zijn dan weer toevoegingen van de auteur: de ontmoetingen tussen Meurent en Tabarant zijn verzonnen, Marie Dufour was in werkelijkheid niet de dochter van Manet en Berthe Morisot en Meurents oversteek naar de VS om er het werk van Stevens te verkopen, is fictie (al zou Meurent wel echt naar de VS gereisd zijn).

Enkele verzonnen verhaallijnen in de roman voelen bij momenten wat geforceerd aan, zoals de finale confrontatie tussen Meurents huisgenoot Marie en Tabarant, maar meestal laat Thijs de fictie de feiten versterken. Net als Tracy Chevalier, die in haar roman Het meisje met de parel (1999) het fictieve verhaal vertelt van een jonge vrouw die in contact komt met de grote schilder Johannes Vermeer, beschikt Thijs over een enorm inlevingsvermogen. Door nauwkeurige, haast filmische beschrijvingen van het decor en het artistieke klimaat van weleer bekruipt de lezer het gevoel dat die zich werkelijk bevindt in het late negentiende-eeuwse Parijs van Manet, Stevens en Morisot. Bovendien zorgt de zwierige, innemende vertelling ervoor dat de lezer zich volledig laat meeslepen door de vertelde gebeurtenissen en zich volledig kan inleven in de situatie en de persoonlijkheid van de protagonist. De krachtige dialogen en verschillende vertelperspectieven bevorderen dan weer de diepgang en geven aan het geheel een polyfonisch karakter dat toelaat om zowel Meurents eigen stem als deze van de geruchten te vertolken.

Schaduwlicht is een overtuigend debuut waarin de geschiedenis verteld wordt vanuit de historische ervaring van Meurent zelf, binnen haar gevoelswereld, omgeving en invloedsfeer. Victorine Meurent heeft in Petra Thijs een ware voorvechter in ‘kostuum van een espada’ gevonden en de literaire wereld is een beloftevolle auteur rijker. Haar beeldende, vaak poëtisch getinte proza verdringt volledig het eentonige, stroeve discours van een Tabarant om uiting te geven aan het verhaal van een uitzonderlijke vrouw, een ‘schaduwlicht, dat haar eigen verhaal geschreven heeft in een maatschappij die daar nog niet klaar voor was’.

 

Een recensie over Schaduwlicht van Petra Thijs door Steffie Van Neste.

Pelckmans, Kalmthout, 2022
ISBN 978-94-6401-454-9
373p.

Geplaatst op 16/03/2023

Tags: beeldende kunst, Edouard Manet, Feminisme, Schilderkunst, Seksisme, vergeten geschiedenis, Vergeten meesters, Victorine Meurent

Categorie: Proza, Recensies

Naar boven

Reacties

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Je reactie zal pas verschijnen na controle op spam. Dat kan een paar uren of dagen duren.