Signalement: Jerusalem, Jerusalem – Wouter Weijers

Jerusalem, Jerusalem. Herinneren en vergeten in het werk van Anselm Kiefer en Gerhard Richter

Wouter Weijers

De twee kunstenaars Anselm Kiefer (1945) en Gerhard Richter (1932) worden in dit boek bijeengebracht, omdat ze in hun beeldend werk de confrontatie met het onverwerkte Duitse verleden aangaan. Die juxtapositie culmineert in een vergelijking van twee schilderijen, één van Kiefer en één van Richter, allebei Jerusalem getiteld. Daarmee betreedt Wouter Weijers het moeilijke gebied waar de plicht om te herinneren en het verbod op uitbeelding elkaar kruisen. Kiefer en Richter worstelen niet alleen met de onmogelijkheid om uitdrukking te geven aan de donkere lagen van de Duitse geschiedenis, maar vooral met de opdracht om te herinneren zonder te representeren. Voor de theoretische uiteenzetting van dit probleem doet Weijers een beroep op intussen klassiek geworden teksten: Theodor Adorno’s uitspraak ‘Het is barbaars om na Auschwitz nog een gedicht te schrijven’, Susan Sontags Regarding the Pain of Others (2003), en Pierre Nora’s theorie over de geschiedenis van het geheugen worden aangehaald en besproken. Immanuel Kants filosofie van het sublieme met het commentaar van Jean-François Lyotard verwerkt Weijers eveneens in de discussie, alsook het ophefmakende boek van Georges Didi-Huberman Images malgré tout (2003), dat gebruikmaakt van bestaande, door kampgevangenen genomen foto’s van lijkenverbranding in Auschwitz en aldus de stelling zou weerleggen dat wat in de kampen is gebeurd, zich aan elke uit-beeld-ing onttrekt. Ten slotte citeert Weijers het beroemde gedicht ‘Todesfuge’ van Paul Celan en nam hij stills op uit de film Shoah (1985) van Claude Lanzmann.

Maar Weijers kent niet alleen de theoretische achtergrond, hij is vooral vertrouwd met het volledige oeuvre van de twee schilders. Hij weet hun beider schilderijen met als titel Jerusalem te plaatsen binnen dat oeuvre: dat van Kiefer tussen de vele schilderijen die het nazisme thematiseren, dat van Richter tussen de vele schilderijen die het zicht op een stad weergeven. In Kiefers Jerusalem bedelven heilige, hemelse en mythische connotaties de geografische plaats in Israël. Richters Jerusalem geeft een beeld van een met eigen ogen aanschouwde plek op aarde die niet alleen van al het heilige, mythische en symbolische lijkt te zijn ontdaan, maar bovendien slechts uit onbeduidende lantaarnpalen en parkeerplaatsen lijkt te bestaan. Bij Kiefer wordt de toeschouwer gevangen in een web van fascinatie en melancholie en blijft het de vraag of de Duitse grootheidswaan niet wordt gemonumentaliseerd. Bij Richter rest van de stad slechts een onspectaculaire schim, het overblijfsel van een banale foto die niets van de gecompliceerde geschiedenis toont. Hoewel beide schilders dus deelgenoten zijn van eenzelfde historisch lot, wordt dit in hun werken op zo een asymmetrische wijze verbeeld dat die elkaar nauwelijks lijken te verdragen.

Hoe de geschiedenis gedenken? Welke rol speelt het beeld daarin, het beeld als foto en het beeld als schilderij? Toont een foto de objectieve werkelijkheid? In hoeverre zijn de beelden waarover we beschikken, constructen? Wat betekent het voor ons, mensen, dat we herinneringen hebben aan dingen die we niet zelf hebben meegemaakt? Als herinneringen constructen zijn, wat wissen ze dan uit, wat laten ze weg? Deze vragen komen steeds terug in Weijers’ mooi uitgegeven en rijkelijk van afbeeldingen voorziene boek. Weijers geeft geen definitief antwoord op die vragen, maar hij leert zijn lezers ermee omgaan en er met de nodige informatie over nadenken.

Vantilt, Nijmegen, 2016
ISBN 97460042935
254p.

Geplaatst op 12/01/2017

Naar boven

Reacties

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Je reactie zal pas verschijnen na controle op spam. Dat kan een paar uren of dagen duren.