Vergeet Maarten Boudry

Deel Facebook Twitter

Maarten Boudry is filosoof en schrijver. Graag geziene talkshowgast en bekend van X, het voormalige Twitter. Maarten Boudry is ook hevige supporter van Israël dat als koloniale entiteit de bevolking van Gaza uitroeit. Vanaf dag één van de genocide heeft Boudry zich met volle overgave gewijd aan de verdediging van die entiteit. Geen schuchter pleiten voor nuance in naam van vermeende complexiteit. Niet het strategisch stilzwijgen van de academicus die hoopt carrièrekansen te vrijwaren. Maar wel actieve, gedreven en zeer luid verkondigde steun. Blijvende steun. Ook nadat ongeveer iedere respectabele ngo, het Internationaal Strafhof en de VN niet langer aarzelden om woorden als oorlogsmisdaden of genocide in de mond te nemen. Ook dan nog. Tot op heden.

Net als de meesten onder ons heeft Boudry toegang tot alle relevante informatie. Hij weet dat de koloniale staat die hij steunt een massamoord begaat, een samenleving ontwortelt, twee miljoen mensen opgesloten houdt en verhongert, in een zone die buiten ieder recht ligt en waarvoor de term ‘concentratiekamp’ de meest toepasselijke is. En hij kan wellicht vermoeden dat het einddoel van de koloniale entiteit de volledige etnische zuivering van Palestina is. Maar voor Boudry kan het. Het mag.

Dat is geen toeval. Het is de logische uitkomst van het intellectuele traject dat Boudry tot hiertoe aflegde. Boudry is in vele opzichten de erfgenaam van Etienne Vermeersch. Die laatste geniet in Vlaanderen nog steeds de onterechte status van progressief boegbeeld. De verwarring is niet geheel onbegrijpelijk. Met het gros van de progressieve zijde in Vlaanderen deelde Vermeersch een rabiaat antiklerikalisme. Maar zijn antiklerikalisme mondde gaandeweg uit in een star, binair schema waarin georganiseerde religie altijd lijnrecht tegenover rationaliteit en wetenschap staat. Nadat de katholieke kerk zichzelf de maatschappelijke irrelevantie had ingewerkt, werd de islam de stand in bij Vermeersch. In zijn latere jaren ontpopte de Gentse ethicus zich steeds meer tot islamcriticus. Dat laatste is in de Lage Landen een eufemisme voor iemand die moslimhaat verspreidt op een manier die net iets intellectueler overkomt dan wat je bij de spreekkoren van supportersgroepen van Club Brugge hoort. Verschil in stijl, niet in inhoud.

Zo schaarde Vermeersch zich achter het hoofddoekenverbod in scholen, was hij een vurige fan van het boerkaverbod en schilderde hij de islam af als een globale demografische en religieuze bedreiging. Hij pleitte voor een strikter grenzenbeleid en leverde met plezier hand-en-spandiensten om een dergelijk beleid ethisch te legitimeren. Meer dan herhaaldelijk insinueerde of verkondigde hij ook dat de islam een ‘achterlijke cultuur’ is die, in tegenstelling tot het Westen, ‘nauwelijks Nobelprijswinnaars’ voortbracht – zijn woorden. Niet alleen over wat vrouwen dragen claimde Vermeersch macht, ook over de baarmoeders van vrouwen in het Globale Zuiden eiste hij medezeggenschap. Eén van de koloniale ballonnetjes die hij bijvoorbeeld graag opliet was om ontwikkelingshulp enkel nog toe te kennen aan vrouwen die zich lieten steriliseren.

Oriëntalisme op de Blandijn

In 1979 publiceerde Edward Said zijn beroemde werk Oriëntalisme. In dat werk beschrijft Said hoe kolonialisme en imperialisme het Westen toelieten om zichzelf te begrijpen als baken van rationaliteit, vrede, liberalisme en progressie en in een zelfde beweging het Oosten te construeren als de ontkenning daarvan. Die historische constructie van het Westen tegenover het Oosten, is wat Said aanduidt als oriëntalisme. Essentieel aan het oriëntalisme is dat het zich baseert op een troop van het Oosten, een vanuit het Westen opgezet beeld van het Oosten dat de realiteiten van het Oosten miskent, maar als grond dient voor het kennen en bestuderen van het Oosten. Said spreekt in dat verband over een ‘tekstuele attitude’: het Oosten wordt benaderd vanuit teksten over het Oosten en niet vanuit de realiteit van het Oosten.

Zeker vanaf begin jaren 2000 wordt ‘de islam’ de structurerende betekenaar van het oriëntalistisch vertoog. Het ‘Oosten’ – wat dus geen geografisch gebied is, maar een representatie van een gebied gecreëerd door het Westen – wordt gelijkgesteld met de islam en de islam vertegenwoordigt op zijn beurt het ultieme obscurantisme. De ‘islam’ wordt het unieke verklaringsprincipe om het handelen van iedereen die tot de Oriënt behoort te kunnen begrijpen en verklaren. En het is de westerse intellectueel die, beter dan alle verzamelde moslims samen, de islam begrijpt en aan de hand daarvan het gedrag van moslims kan verklaren en duiden.

Vermeersch was een bijna karikaturaal voorbeeld van een dergelijk oriëntalisme. Niet zeldzaam zijn de gelegenheden waar hij op basis van zijn eigen lezingen van passages uit de Koran het gedrag van hedendaagse moslims uitvoerig verklaarde. Het leidt tot een absurde circulariteit eigen aan de tekstuele attitude beschreven door Said: de Koran biedt volgens de oriëntalist een verklaring voor het gedrag van alle moslims en tegelijk wordt moslims verweten dat ze zich laten leiden door de Koran. Een zichzelf bevestigend vertrekpunt dat geen enkele ontsnappingsroute laat voor zij die georiëntaliseerd worden.

Boudry is de geestelijke erfgenaam van Vermeersch’ oriëntalisme. Dat is het punt waartoe ik wou komen. Ook zijn positie wordt nagenoeg volledig gestructureerd door de tweedeling tussen het Verlichte Westen en de negatie van het Westen gerepresenteerd door ‘de islam’. Het verklaart waarom Boudry in een interview met de extreemrechtse Telegraaf-journalist Wierd Duk beweert (ik citeer): ‘[d]e haat tegen Israël is de haat tegen onze beschaving’.  Geheel volgens het oriëntalistische schema fungeert Israël als baken van Verlichting en democratie in het barbaarse Oosten en kan het vanuit dat oogpunt gelijkgesteld worden met ‘onze’, westerse beschaving. Iedere kritiek op die beschaving kan niet anders dan een uiting van haat zijn. Nooit van rationaliteit. Het uitroeien van het Palestijnse volk onder het mom van het uitroeien van Hamas staat vanuit die logica gelijk aan beschaving, het verzet daartegen is barbarij. Als het werk van Boudry al een historische verdienste heeft, dan is het als een archiefstuk waarin de overgang van een klassiek oriëntalisme à la Vermeersch naar regelrechte volkerenmoord stevig en overtuigend gedocumenteerd is.

Betogen met Hamas

Maar geen nood. Uiteraard wordt Said door Boudry bij voorbaat weggezet als een vijand van de door Isräel vertegenwoordigde westerse beschaving. Dat Said in de praktijk altijd een uitgesproken humanistische en democratische traditie heeft verdedigd – doorblader zijn Humanism and Democratic Criticism eens, zou ik zeggen – is van geen tel. Volgens Boudry is Said, net zoals iedereen die Israël bekritiseert, vervuld van antiwesterse haat. Zijn hele intellectuele oeuvre kan worden beschouwd als een (en hier volgt een citaat van Boudry) ‘mooi cadeau aan de conservatieve mullahs en ayatollahs die de Arabische wereld wilden vrijwaren van toxische westerse ideeën en afschermen van ongewenste kritiek op hun religieuze dogma’s’ (mijn vert., oorspr. Eng. tekst: ‘The Tyranny of Victimhood’ – Maarten Boudry’s Substack). Said is dus deel van het complot tegen het Westen. Lid van een vijfde colonne die de Verlichting ondermijnt en de reine geesten van westerse studenten vergiftigt. De stereotypering die Said aanklaagt, wordt door Boudry genadeloos teruggeprojecteerd op hem. In de oriëntaalse bingo is het altijd prijs. Onbetrouwbaar, slinks, gevaarlijk – barbaren. Dat geldt voor Said en bij uitbreiding voor alle Palestijnse intellectuelen. Vandaar dat die samen met hun universiteiten aan flarden moeten worden geschoten.

Niet alleen Said is een bondgenoot van het islamitisch obscurantisme. Het geldt ook voor de linkerzijde. In de ogen van Boudry is links ‘regressief’ geworden. Vanuit ‘een goedbedoelde sympathie voor onderdrukte minderheden’, zo schrijft Boudry, ‘[heult links] met regressieve en reactionaire denkbeelden. Denk: samen betogen met Hamas. Generaal Soleimani een held vinden. Een oogje dichtknijpen voor vrouwenbesnijdenis en eremoorden.’ Op basis van verzamelde clichés, tropen en anekdotiek wordt een beeld gevormd van links dat toelaat het gedrag van de linkerzijde te lezen, te verklaren en tot de orde te roepen. Een beeld dat niet gegrond is in de realiteit maar waar de aanklager – Boudry dus – van eist dat de reële linkerzijde zich erin herkent en zich ertoe verhoudt. De autoriteit die Boudry zich toemeet ontleent hij aan de rationele en verlichte positie waarin hij zich volgens het eigen oriëntalistische schema bevindt. Zodra de aangeklaagde de zelfverklaarde autoriteit van de aanklager erkent, zit de aangeklaagde vast in het gelijk van de aanklager. Iedere ontkenning of weerlegging kan worden gelezen als de bevestiging van de autoriteit van de aanklacht. Bingo.

Gijzeling

Het is een vast onderdeel van door extreemrechts geïnitieerde cultuuroorlogen om op tegenstrevers een karikatuur te plakken die zo grotesk is dat de tegenstrever verleid wordt om ze te weerleggen. Misschien moeten we eens een goede term verzinnen om dat mechanisme te beschrijven. Gijzelkarikaturen? Kan scherper. Maar laten we het daarop houden. Gijzelkarikaturen dus. Of het nu gaat over regressief-links, politieke correctheid, islamo-gauchisme, woke of cultuurmarxisme – het doel van die gijzelkarikaturen is niet zozeer een werkelijkheid beschrijven, maar er één te provoceren zodat de tegenstrever zich gedwongen voelt er zich van te distantiëren. De act van distantie is er één van gijzelneming. Iedere publieke distantie reproduceert opnieuw de beschuldiging en de autoriteit van wie ze uit.

Boudry’s laatste pennenvrucht, Het verraad aan de verlichting, is niks anders dan één breed uitgesponnen gijzelkarikatuur. Het boek beschrijft geen realiteit maar provoceert een realiteit. Het poneert dat progressieven de Verlichting verraden hebben en tegenover die provocatie worden mensen die zich als links en progressief identificeren geacht zich te verhouden. Dat levert natuurlijke leuke panelgesprekjes en voer voor spetterende weekendinterviews op. Het leidt tot viraal circulerende twitterdraadjes en bijbehorend digitaal geroep. Bovenal is het een vorm van spektakelfilosofie die de voeten veegt aan enige intellectuele eerlijkheid en daarom haar logische bestemming vindt bij de troepen die dagelijks vechten in de loopgraven van de rechtse culture wars.

Er valt niet echt op een zinvolle wijze om te gaan met een dergelijke gijzelkarikatuur van een boek. Mijn geheel contradictorische uitnodiging is om de provocatie van Boudry te weigeren en het zogenaamde debat te laten voor wat het is. Laat het boek liggen.

Hygiëne

Een boek kan metaforisch begrepen worden als een uitgestoken hand. Maar niet iedere uitgestoken hand hoeft ook geschud te worden. Zelfs niet in een recensie. Een uitgestoken hand veronderstelt een minimum aan wederzijds respect en net dat laatste kan ik, op intellectueel en moreel vlak, niet opbrengen voor Boudry. Ik zou lang kunnen uitweiden over hoe volstrekt historisch inaccuraat Boudry’s begrip van de Verlichting is in zijn Verraad aan de verlichting. Hoe hij het pluralisme van de Verlichting miskent en alles wat hij aan de verraders van de Verlichting verwijt van meet af aan deel uitmaakt van de Verlichting (en niet van de reactie erop). Ik zou een voetnoot kunnen toevoegen over hoe hij Michel Foucault opvoert als doodgraver van de Verlichting maar diens belangrijkste essay erover Qu’est-ce que les Lumières? – waarin hij zichzelf inschrijft in de traditie van de Verlichting – straal negeert. Ik zou daarbij ook aanstippen dat zijn portrettering van Foucault doorspekt is van homofobie. Ik zou het kunnen hebben over historische causaliteit. Over hoe de auteurs die hij als postmodern beschrijft bezwaarlijk als historische oorzaak van de postmoderniteit kunnen begrepen worden, maar eerder als de beste interpretatoren ervan. Een paragraafje of twee zou ook besteed kunnen worden aan het idee vooruitgang. Hoe vooruitgang moeilijk kan worden geconceptualiseerd  als een opgaande lijn, maar eerder als een reeks verschillende lijnen die grillig uitwaaieren in verschillende richtingen naargelang locaties, contexten en sociale posities. Ik zou dan een ietwat plagerig voorbeeld kunnen toevoegen over hoe neergeschoten worden door een AI gestuurde drone met gezichtsherkenning ongetwijfeld vooruitgang betekent tegenover een middeleeuwse dolksteek tussen de ribben. En ik zou een boompje kunnen opzetten over kapitalisme en klimaat. Een wat flauwe woordspeling die me zou toelaten om de overstap te maken naar de wortels van het groene denken, dat, veel meer dan Boudry wil toegeven, zijn oorsprong vindt in een natuuropvatting die grote sier maakte tijdens de Verlichting. Het zou een interessante bespreking kunnen worden. Lang en grondig. En wie weet zouden we daarna zelfs een koffie kunnen gaan drinken, Maarten en ik.

Maar dat alles zal ik dus niet doen.

De reden is eenvoudig en wordt ook al gedurende de lengte van deze recensie aangekondigd. Van iemand die een volkerenmoord al meer dan anderhalf jaar steunt, hoeft niemand lessen te krijgen over de Verlichting en het verraad eraan. Het ware verraad aan de Verlichting kunnen we dagelijks aanschouwen in de vorm van weggerukte ledematen, uitgemergelde lichamen en platgebombardeerde steden. Het verraad waart door instituties die we geacht worden de onze te noemen – de staat, de universiteit, en dergelijke meer –,die getrouwheid aan Verlichtingswaarden veinzen terwijl ze genocide steunen. Het materialiseert zich in de obsceen groeiende bankrekeningen van de wapenindustrie. En het wordt gelegitimeerd door intellectuelen als Boudry. Die intellectuelen hebben bloed aan de handen en bebloede handen hoeven niet geschud te worden. Al was het maar om hygiënische redenen.