Proza, Recensies

Locatie, locatie, locatie

De muziek van de herfst

Konstantin Paustovski

Location, location, location. Het zijn de drie belangrijkste woorden voor de waardebepaling van een huis, maar ook voor een omschrijving van de verhalen van de Russische Konstantin Paustovski (1892-1968). Ze moeten gelezen worden met een kaart van Rusland op schoot. Bij het magnum opus van de schrijver – de zesdelige autobiografie Verhaal van een leven, uitgegeven als deel van de Russische bibliotheek door Van Oorschot – zat er zo’n kaartje, vooraan in het boek. Het nam je mee naar het bevroren slijk van de Poolse loopgraven, de idyllische landgoederen in het provinciale Midden-Rusland, het dichtgevroren hoge noorden en de koortsachtige Kaukasus. Toen ik die duizendvijfhonderd pagina’s tellende autobiografie las ter voorbereiding van deze recensie, bladerde ik voortdurend heen en weer tussen het kaartje en de tekst, want beide waren even noodzakelijk om met de schrijver mee te reizen. In het ‘Boek der omzwervingen’, het laatste deel, zegt Paustovski:

Ik heb namelijk nooit over mensen kunnen schrijven los van hum omgeving, geografische coördinaten, landschap en de gewone natuurverschijnselen. Ik kon zo iemand nooit loskoppelen van de bonte werkelijkheid om hem heen, want dan is zo’n persoon voor mij gewoon dood.

In De muziek van de herfst, een nieuwe verzameling van Paustovski’s verhalen, vertaald door Wim Hartog, ontbreekt jammer genoeg zo’n kaartje, maar de essentie van Paustovski’s teksten is nog steeds locatie, locatie, locatie. Personages of vertellers zonder locatie zijn voor Paustovski ‘proefkonijnen die door schrijvers en toneelschrijvers voor wrede experimenten gebruikt werden.’

All-star cast

Konstantin Paustovski was een onrustige ziel. Hij woonde nooit lang op dezelfde plek, leek altijd op het punt te bezwijken van koorts of honger of weemoed, en had de pech om steeds op het verkeerde moment op de verkeerde plek in de geschiedenis te zijn. Dat leverde natuurlijk wel geweldige verhalen op. Hij verzorgde gewonden aan het front tijdens de Eerste Wereldoorlog, maakte een aaneenrijging van revoluties mee in Moskou, Odessa en Kiev, kwam min of meer per ongeluk in het Oekraïense leger terecht en zat op regelmatige basis zonder voedsel, geld, familie en vrienden. Bloed, modder, armoede en ziekte zijn de bouwstenen van Paustovski’s leven, en toch schrijft hij met plezier in zijn pen en licht in zijn ogen.

Dat is bijvoorbeeld te merken aan de bonte all-star cast van Russische schrijvers en schilders die figureren in zijn avonturen, van de chirurgische Isaak Babel tot de oproerkraaier Michail Boelgakov en de mistroostige Michail Vroebel. Wist je dat de beroemde schilder Ilya Repin geloofde ‘in de geneeskrachtige werking van soep van vers hooi’?

Wanneer de revolutie van 1917 uitbreekt, bevindt Paustovski zich in een provinciaal stadje waar de mensen spontaan burgermilities en raden oprichten, pamfletten beginnen te drukken met de enige drukpers die het stadje rijk is en vervolgens de hele nacht doorfeesten, ook al hebben ze nog geen idee wat die hele revolutie precies inhoudt. Niet veel later woont de schrijver een toespraak van Lenin bij, waar iedereen aan de lippen hangt van ‘hij die raad weet’.

Paustovski’s stem is waardevol, omdat we in het westen gewend zijn de Russische twintigste eeuw te zien als een periode van louter ellende, maar vergeten dat het, althans vóór Stalin aan de macht kwam, ook een tijd van grenzeloze hoop en ambitie was.

Parallelle levens

De muziek van de herfst maakt geen deel uit van Paustovski’s autobiografie, maar loopt er parallel aan. De plaatsen waar Paustovski op dat moment woonde – van de Krim tot Georgië tot midden-Rusland – zijn de hoofdrolspelers van zowel zijn dagboeken als zijn verhalen. Zelf spreekt de schrijver van een dubbelleven: een echt en een verzonnen bestaan.

Het verzonnen leven bestond uit zwerftochten, ontmoetingen met buitengewone mensen, verbazingwekkende gebeurtenissen. Er hing het teder waas der liefde over. In wezen was het een lange aaneengeregen droom.

De vroegste verhalen uit dat dubbelleven, in De muziek van de herfst vertegenwoordigd door de eerste honderddertig pagina’s, zijn ook de zwakste. Die verhalen, zoals ‘De gouden draaden ‘Het stof van de Farsistaanse aarde’, zijn weinig meer dan sentimentele omschrijvingen van havensteden en bergketens, soms met een smartelijk verloren liefde op de achtergrond.

Maar dan verandert er iets. Paustovski is tweeëndertig en Isaak Babel – schrijver van onder andere De rode ruiterij (1926) – leest de eerste zin van Paustovski’s verhaal ‘Etiketten in koloniale waren’, schrapt de helft ervan en vervangt de andere helft door eenvoudigere woorden. Als schrijver moet je de waarheid zeggen, is Babels opvatting, met zo weinig mogelijk woorden. Paustovski is verbouwereerd, maar neemt het advies ter harte. Niets dan de waarheid vanaf nu.

Na ‘Etiketten in koloniale waren’ neemt Paustovski ons nog steeds mee naar verafgelegen oorden, van de Kalmukse steppe waar naar olie en gas geboord wordt in ‘Drogwinden’ tot de Bulgaarse vissershaven Sozopol in ‘De amfora’, maar zijn passieve weemoed heeft plaatsgemaakt voor humor en kracht. Zijn personages komen tot leven in de verhalen die ze zelf vertellen in een taverne aan de oever van de Zwarte Zee of tijdens een lange tocht op de raderboot naar Astrachan onder het achteroverslaan van een fles kvas. Ze missen echter de urgentie en kracht die spreekt uit Paustovski’s autobiografische werk.

Socialistische sprookjes en reisgidsen

Een van de langste en opmerkelijkste verhalen is ‘Het Lot van Charles Lonceville’, een verhaal met een historische setting dat sterk afwijkt van Paustovski’s vaste patroon. Hierin wordt een Franse revolutionair krijgsgevangene in Rusland, waar hij moet werken in een ijzergieterij en de erbarmelijke omstandigheden van de arbeiders aanklaagt. Het verhaal speelt zich af lang voor de communistische revolutie, maar draagt een sterk profetische toon, bijvoorbeeld wanneer het verboden gedicht van Poesjkin geciteerd wordt: ‘Geloof me, hij breekt aan, kameraad / De langverwachte dageraad / Wanneer Rusland uit zijn slaap ontwaakt’.  

Een gelijkaardig arbeiderssprookje is te lezen in ‘Sardines uit Audierne’, waarin de vissers samenspannen om hun kapitalistische baas buiten te werken. In het daaropvolgende ‘De Sneeuwpanter’ gaat een groep moedige Sovjetmannen op reis om een onbekend gebied in kaart te brengen en krijgt de hoofdpersoon de onverklaarbare drang om een sneeuwpanter te doden. In ‘Het sterrenbeeld Jachthonden’, een van de weinige verhalen in deze verzameling waar sprake is van spanning, karakterontwikkeling en plot, verzetten Franse astrologen in de Pyreneeën zich tegen de fascisten van Franco.

De socialistische sprookjes uit deze periode (1927-1938, samenvallend met Stalins eerste vijfjarenplannen) doen denken aan Maxim Gorki’s arbeidersepiek in het klein. Het is moeilijk om de teksten niet als propaganda te lezen, al is Paustovski’s socialisme ongetwijfeld nog oprecht. Pas in veel latere (gecensureerd en/of verboden) teksten uit Paustovski ook kritiek op het communisme, bijvoorbeeld in het hilarische ‘Applaus, overgaand in een ovatie’, een gerestaureerd hoofdstuk in Verhaal van een leven.

Het verhaal ‘De Mestjtsjora’, met de ondertitel ‘Een gewone streek’, leest als een uitgebreide reisgids met anekdotes. De publicatie van dit verhaal veroorzaakte een stormloop naar de bossen van de Mesjtsjora-streek bij de Moskouse middenklasse, wat Paustovski in zijn autobiografie betreurt, maar wat ook de overtuigingskracht van zijn natuurbeschrijvingen illustreert.

Een ander opmerkelijk verhaal is het late ‘De oude boswachter heeft gelijk’, dat bijzondere inzichten voor zijn tijd (1959) bevat:

Wij stellen ons veel te veel inschikkelijk tegenover de mensen die uit gebrek aan beschaving de natuur vernietigen […] Er is een natuurbeschermingswet nodig […] Wij kunnen niet zonder een luisterrijke aarde als enig acceptabel onderkomen voor het bestaan en handelen van de mens. Wij moeten onverzoenlijk voor zo’n aarde de strijd aanbinden met allen die ons land trachten te verminken en die het door onbenul of onwetendheid doen veranderen in een dorre, onvruchtbare woestenij.

Landschapsschilderij

Paustovski was geen held in het bedenken van titels. Met namen als ‘Bij de waterkant’, ‘Een verloren dag’, ‘Afscheid van de zomer’, ‘Sneeuw’, ‘De bries’, ‘Een late lente’, ‘Een druilerige dageraad’, ‘Een nacht in oktober’, ‘De besneeuwde vlakte’ en zelfs het titelverhaal ‘De muziek van de herfst’ doe je weinig stof opwaaien in het hoofd van de lezer. Ze beloven in het beste geval mooie natuurbeschrijvingen, en vaak zit dat er ook niet ver af. De locatie is het vertrekpunt van het verhaal. Kan je bij een landschapschilderij van Isaac Levitan – die veel van de door Paustovski bezongen gebieden schilderde – de neiging om te geeuwen niet onderdrukken, dan is De muziek van de herfst niets voor jou.

 

Levitan

Boven de eeuwige rust | Isaac Levitan | 1894
Publiek domein

 

Anders dan in Verhaal van een leven hebben de verzamelde verhalen van Paustovski nauwelijks urgentie. In Het verhaal bevind je je in de ingewanden van de eerste helft van de twintigste eeuw. De ontbering, de angst, de hoop en de liefde in de tekst zijn echt, persoonlijk en belangrijk. Historische personages en gebeurtenissen beuken in op het leven van de schrijver-verteller als artillerieschoten. In De muziek van de herfst zijn de straffe verhalen in het beste geval tweedehands, verteld door een nostalgische kapitein op de binnenvaart of een weemoedige weduwe. De historische context is nagenoeg afwezig, hoewel de verhalen eveneens geschreven zijn op de woeligste momenten in de geschiedenis van Rusland. De personages zijn vluchtig. De plot, indien aanwezig, neemt de formule aan van een reisverhaal of de terugkeer van een verloren liefde. De natuur, die is er nog wel, en als je na het lezen van De Mestjsjora geen zin hebt om de bosrijke laaglanden van Midden-Rusland te bezoeken, dan ben je natuurlijk harteloos.

De verhalen in De muziek van de herfst zijn nagenoeg chronologisch geordend. Heb je de moed om door de eerste wollige en mijmerende verhalen heen te komen, dan maak je samen met de schrijver een evolutie mee van leerling tot meester. Leg je er Verhaal van een leven naast, dan krijg je een netwerk van fictie en autobiografie dat literatuurcritici vandaag autofictie zouden noemen. Wil je Paustovski op z’n krachtigst en meest relevant, lees dan zijn autobiografie. Wil je gewoon verdwalen in de onmetelijke uitgestrektheid van het grootste land ter wereld, sla De muziek van de herfst open. De bladeren ritselen. De zon zakt in het muntgroene water van de Zwarte Zee. De makreelscholen worden bijeengedreven bij de Bosporus. Er steekt een wind op vanuit de tropische Kaukasus en in die wind rinkelt iets ongelooflijks. Dat is, zeemzoet of wonderschoon, natuurlijk de muziek van de herfst.

 

Recensie: De muziek van de herfst van Konstantin Paustovski door Pieter van de Walle

Van Oorschot, 2020
Vertaald door: Wim Hartog

Geplaatst op 10/05/2021

Categorie: Proza, Recensies

Naar boven

Reacties

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Je reactie zal pas verschijnen na controle op spam. Dat kan een paar uren of dagen duren.