Tussen verlies en hoop: het verhaal van kindvluchtelingen

Deel Facebook Twitter

Hoewel ik moet bekennen niet alle romans van Isabel Allende te hebben gelezen, zie ik mezelf toch als een van haar trouwe lezers (zie ook mijn signalementen van Bloemblad aan zee en Violeta), dus kon ik niet wachten om ook haar nieuwste roman, De wind kent mijn naam, te lezen. Dit boek werd in 2023 in het Spaans gepubliceerd onder de titel El viento conoce mi nombre en verscheen datzelfde jaar nog in de Nederlandse vertaling van Marjan Meijer.

Ik verwachtte, zoals in haar eerdere romans, een verhaal waarin met enig drama de geschiedenissen van een aantal personages uiteindelijk samenkomen in hetzelfde plot. Die verwachting kwam uit.

De roman begint in Wenen, in het jaar 1938. Samuel Adler is een uitermate slimme en muzikale zesjarige jongen, joods, wiens vader verdwijnt tijdens de Kristallnacht. Hij en zijn moeder worden gered door een buurman, een oude kolonel die hem zijn medaille van de Eerste Wereldoorlog als geluksbrenger opspeldt. Samuels wanhopige moeder zet hem op de trein naar Engeland.

Het hardnekkigste beeld uit zijn verleden, dat tot op hoge leeftijd onaangetast in Samuel Adlers herinnering zou blijven, was die laatste, wanhopige omhelzing van zijn moeder, die in tranen op het station met een zakdoek zwaaide, steunend op de stevige arm van de oude kolonel, terwijl de trein wegreed. Die dag eindigde zijn jeugd.

De begaafde Samuel begint daar een nieuw leven, sleept zijn viool overal mee naartoe, maar vindt pas na een aantal pleeggezinnen een werkelijk thuis bij een liefdevol echtpaar, de Evans. Hij blijft gefascineerd door muziek, wijdt zich aan muziekonderwijs en reist vele jaren later af naar New Orleans, naar de oorsprong van de jazzmuziek. Hij settelt daar met de eigenzinnige Nadine en blijft altijd worstelen met de trauma’s uit zijn kindertijd. Nadine en Samuel gaan uit elkaar, maar later reist Samuel Nadine toch achterna en blijven zij, ondanks de nodige obstakels, samen tot zij overlijdt.

De sprong van een jonge Samuel naar de volwassen man die hij geworden is, in een geheel ander geografisch gebied (New Orleans) bracht mij in verwarring. Aanvankelijk is onduidelijk wat het er voor het verhaal toe doet dat Samuel zich in de Verenigde Staten op de jazz en een nieuwe liefde stort. Wel voorvoel je dat wat er in zijn jeugd is gebeurd, nog zal gaan doorwerken in zijn verdere leven.

Het nog onafgehechte verhaal springt naar Arizona, 2019. Acht decennia later dan Samuel stapt de zevenjarige Anita Díaz samen met haar moeder in de trein (de parallel is overduidelijk) om te ontsnappen aan het dreigende gevaar in El Salvador. Zij willen hun toevlucht zoeken in de Verenigde Staten. Moeder en kind worden aan de grens gescheiden en Anita belandt, eenzaam en bang, in een opvang. Ze weet niet waar haar moeder is, heeft geen familie in de Verenigde Staten en dreigt om die reden te worden uitgezet.

Anita is een zeer begaafd meisje. Ze is nagenoeg blind, maar heeft sterk ontwikkelde zintuigen en beschikt over een goede intuïtie. Ze begrijpt veel en leert snel. Om zich staande te houden in alle chaos en onzekerheid, vlucht Anita in haar fantasie naar Azabahar, een magische wereld die alleen in haar verbeelding bestaat. Allende laat ons kennismaken met de intelligentie van het meisje voor ze haar traumatische geschiedenis met ons deelt. Aanvankelijk lijkt het vreemd (en stoort het misschien zelfs) dat een kind spreekt en denkt met een vocabulaire dat een gemiddelde zevenjarige ontstijgt en dat ze  dingen omschrijft die ze nooit gezien kan hebben, omdat ze immers blind is.

Je hebt je beschermengeltje nog niet kunnen zien omdat je altijd slaapt als ze komt. Ik word wakker van het geluid van de vleugels, dat klinkt net als het geluid van ramen zemen. Mijn eigen engeltje zie ik bijna iedere nacht, we worden al vriendinnen.

Zei ik je dat ze zo wit is als een wolk? Wat ik me van de wolken herinner is dat ze aan de hemel van vorm veranderen, soms lijken ze op een dier, of op een trein, of op een suikerspin zoals ze die in het circus verkopen. Ik denk dat je je het circus niet herinnert, Claudia, want je was heel klein toen we erheen gingen. Dat was voor het ongeluk.

Intussen vechten Selena Durán, een jonge maatschappelijk werkster, en Frank Angileri, een succesvolle advocaat, om het meisje te herenigen met haar moeder en haar een betere toekomst te bieden.

Wanneer Selena en Frank een tante van Anita in El Salvador spreken, komen we meer te weten over Anita’s intelligentie en de traumatische ervaringen die haar slechte gezichtsvermogen ten gevolge hadden:

Anita is een heel bijzonder meisje, dat was ze al toen ze nog heel klein was. Op haar derde jaar praatte ze al als een volwassene. Ik heb haar op haar vijfde leren lezen. Ze was altijd een goede leerling, ze maakte haar huiswerk alleen, ik hoefde niet op haar te letten. En zoals ze voor haar zusje zorgde! Ze zei dat ze Claudia’s moeder moest zijn als hun moeder er niet was, want zij was de oudste. Na het ongeluk werd ze ernstiger, ze lachte niet meer zoals vroeger.

Een vreselijke geschiedenis: bij een ongeluk, veroorzaakt door de gewelddadige partner van haar moeder, is haar zusje omgekomen, is haar moeder zwaargewond en zijzelf visueel beperkt geraakt. Welke kansen heeft een gevlucht kind als Anita, in haar eentje, in de Verenigde Staten?

Frank en Selena zetten alles in het werk om Anita’s moeder te vinden, maar er rest van haar geen enkel spoor. Alles duidt erop dat zij terug is gestuurd naar El Salvador en dat haar gewelddadige ex met haar heeft afgerekend.

Frank en Selena onderzoeken de familielijnen van het meisje en komen uit bij een verre nicht in Berkeley, Leticia. Zij blijkt de huishoudster van Samuel te zijn, die inmiddels op leeftijd is. Leticia is tijdens de coronapandemie bij hem ingetrokken. Het opmerkelijke duo leeft tamelijk harmonieus met elkaar samen. Omdat zij de enige traceerbare familie in de Verenigde Staten is, neemt Leticia het kleine meisje uiteindelijk onder haar hoede. Samuels oude wonden worden in het contact met Anita aangeraakt, maar ook geheeld. Anita vindt eindelijk een veilig thuis.

Allende schetst een parallel middels de lijdenswegen van twee kinderen in compleet andere tijden en werelddelen: Samuel, die door zijn moeder naar Engeland wordt gestuurd om hem te redden van het onheil in het bezette Oostenrijk. En Anita, tachtig jaar na Samuels geschiedenis. Zij en haar moeder zijn niet op de vlucht voor het naziregime, maar moeten toch hun land, El Salvador, verlaten, wegens de armoede en het extreme geweld tegen vrouwen. Kinderen die op zo’n jonge leeftijd door brute omstandigheden van hun ouders zijn gescheiden, zullen zich ontheemd voelen en dat zal hun leven voor altijd beïnvloeden. Mooi is dat in deze roman geweld wordt beantwoord met liefde en dat tegenover ontworteld zijn, hoop staat. Een reactie die echter weinig vluchtelingen uit Latijns-Amerika ten deel valt.

Het lijkt alsof Allende een politiek punt wil maken en daarvoor een geschiedenis gebruikt waarin ze minder thuis is: de jodenvervolging in Europa. Mogelijk weet ze daarmee om die reden minder de emotie raken dan waar het de Latijns-Amerikaanse geschiedenis betreft. Ze raast snel over de gebeurtenissen heen en wekt hiermee de indruk gehaast de steigers op te willen bouwen voor het vervolg van het verhaal. Hierdoor voelt de samenloop van de verhaallijnen, helaas, wat geforceerd. Ook de personages komen minder uit de verf dan we van Allende gewend zijn.

We weten dat in landen als El Salvador grote onveiligheid heerst door bendes en door machismo (zie daarvoor ook mijn signalement van Paradais), maar ondanks dat we vaak met mededogen terugkijken naar de gevluchte joden in de jaren veertig, krijgen vluchtelingen uit Latijns-Amerika in de hedendaagse Amerikaanse samenleving niet die empathische behandeling. Is het toeval dat Allende het jaar 2019 gebruikt voor dit verhaal? In die tijd zorgde het beleid van president Trump ervoor dat mensen die geweld en armoede ontvluchtten, zoals in landen als Honduras en El Salvador, bijna onmogelijk het land in kwamen. Voor die tijd konden zij hun procedure afwachten in de Verenigde Staten. Omdat dat jaren kon duren, bouwden zij in de tussentijd een (provisorisch) leven op. In de tijd van Trump was het überhaupt voor weinigen mogelijk om een asielverzoek in te dienen, en degenen die dat wel konden moesten hun asielprocedure afwachten in buurland Mexico. Vandaag is er nog altijd geen passende oplossing voor vluchtelingen uit Latijns-Amerika. Eric Adams, burgemeester van New York, riep in oktober 2023 de noodtoestand nog uit omdat de stad de migrantenstroom niet meer aankan. Volgens de huidige wetgeving zijn verschillende steden verplicht om onderdak, voedsel en zorg te bieden aan iedereen die asiel aanvraagt, maar ‘het medeleven (…) mag dan onbeperkt zijn, onze middelen zijn dat niet’.

Vluchtelingen zijn de dupe van politieke spelletjes in de Verenigde Staten. Het gevolg daarvan is dat vele vluchtelingen uit Latijns-Amerika vandaag helemaal niet de kans krijgen om hun ouders terug te vinden of een nieuw leven op te bouwen. Allende kiest ervoor dat in haar roman wel mogelijk te maken. Misschien wil ze benadrukken dat een afwijzende reactie tegenover vluchtelingen niet het goede antwoord is. Zo bezien is het te interpreteren als een politieke of geëngageerde roman, waarin migranten een gezicht krijgen. Of misschien getuigt De wind kent mijn naam van Allendes hartenwens om vluchtelingen waardig te behandelen. Als de personen die ze zijn, met hun angsten, verdriet en dromen. De emotieloze aantallen, de zakelijke nieuwsberichten en de droge geschiedenissen in een lesboek zeggen ons niet veel, maar wanneer we de mens achter het verhaal kunnen zien, is er hoop.

Recensie: De wind kent mijn naam van Isabel Allende door Yonina Pullens