Het is mooi geweest

Deel Facebook Twitter

Na zich een leven lang te hebben laten leiden door schoonheid, is het mooi geweest voor Gerrit Blauw. De eenenzeventigjarige theatermaker vraagt in Joost Oomens Het paradijs van slapen (2024) een euthanasiearts of die hem kan helpen om ook in schoonheid van het leven afscheid te nemen. Gerrit is niet ziek, mentaal en fysiek gaat het prima, maar om die lelijke kant van het leven voor te zijn beschouwt hij het als voltooid. Als zijn ongewone verzoek samen met zijn levensverhaal op de deurmat van Theo Engel belandt, leren we beide mannen beter kennen. Toch bieden Gerrits herinneringen en Engels ervaringen als euthanasiearts weinig inzicht in hun drijfveren om tot euthanasie over te gaan. Kan een roman een pleidooi zijn voor de uitbreiding van de euthanasiewet naar voltooid leven, zoals de achterflap beweert, als die van enige ethiek blijft verstoken?

Het paradijs van slapen vangt aan met een fragment uit De bloempjes van Sint-Franciscus, een bundel verhalen die een middeleeuwse minderbroeder een eeuw na de dood van Il Poverello optekende. Hierin voelt Sint-Franciscus zijn nakende dood en krijgt hij de laatste zorgen door Maria toegediend. Ze geeft hem stroop, zodat hij voldaan de overstap kan maken. De parallel met het daaropvolgende is evident. Gerrit wil op een zachte manier sterven en rekent daarvoor op de goedertierenheid van arts Engel, wiens naam weinig subtiel refereert aan het christelijke genade-idee. Engel komt zo symbool te staan voor ‘One Who Understands’ (1934), naar de titel van het coverkunstwerk van Paul Klee – een schilderij dat Klee overigens maakte in de laatste jaren van zijn leven, toen hij ernstig ziek was en meer kunst produceerde dan ooit tevoren. Schoonheid was ook voor hem van levensbelang.

In tegenstelling tot Franciscus in De bloempjes, wordt Gerrit niet opgewacht door de dood. Wel vindt hij dat hij genoeg mooie dingen heeft gezien en het niet zou kloppen om door te gaan totdat de schoonheid hem misschien niet meer bereikt. Hij is niet bang, geeft hij aan, maar verzadigd. Genoeg stroop gegeten. Als Gerrit zijn levensverhaal voor dokter Engel reconstrueert, neemt hij schoonheid logischerwijze als brandpunt. Dat levert aandoenlijke scènes op. Zo speelt hij samen met andere jongeren in de zomervakantie een aangepaste versie van verstoppertje, waarbij iedereen die wordt gevonden iets moois moet delen met de zoeker. Die memoriseert vervolgens de antwoorden à la ik-ga-op-reis-en-neem-mee, zodat ‘een lange slinger van mooie dingen’ ontstaat. Het heeft iets zoets, maar passends in het coming-of-age-genre dat naast dergelijk onversneden geluk ook wordt gekenmerkt door grote emoties en twijfels, zoals (onbeantwoorde) verliefdheid, gemis en het zoeken naar een plek in de wereld.

Het verstop- en geheugenspelletje is een van de vele uitvindingen van Oomen, die in deze tweede roman ook een vrolijke dichter is. Zijn beeldspraak is ongerijmd – een man lijkt op een boos potlood en de kamer ligt er zo gezond bij als hooi – en zijn stijl speels – ‘modder op de hak, klikklak’. Naast schoonheid viert Oomen ook de verbeelding. Als Gerrit een gebeurtenis benoemt als ‘het mooiste wat ik ooit in mijn leven zag’, hoeft hij het niet werkelijk gezien te hebben. Het volstaat dat hij er in zijn hoofd een voorstelling van heeft gemaakt. De luchtige toon is een constante in Oomens oeuvre, terwijl hij maatschappelijke onderwerpen eerder naar zijn columns evacueerde. Gesprekken met zijn vader die euthanasiearts is, noopten hem tot een pleidooi voor de uitbreiding van de euthanasiewet, zoals hij in de flaptekst en in interviews aangeeft.

Het is echter onduidelijk of Het paradijs van slapen wel een pleidooi kan worden genoemd. Hoewel dokter Engel Gerrits wens respecteert door hem de genadedood te verlenen, zoals euthanasie in het Zuid-Afrikaans heet, is het onzeker of hij iemand is who understands. Engels motivatie om de euthanasie buiten wettelijke kaders uit te voeren, dus zonder dat er sprake is van uitzichtloos of ondragelijk lijden, lijkt eerder voort te komen uit gelatenheid dan uit een helder geformuleerde overtuiging. Waar Engel zijn werk aanvatte vanuit een idealisme dat hij later als barmhartigheid herkent, eist die verantwoordelijkheid inmiddels zijn tol. Zoals hij zegt: ‘[I]emand doodmaken is niet niets’. Engel eet kant-en-klare maaltijden, kijkt naar herhalingen van beroemde voetbalacties en kruipt in bed met een onderbroek waarvan het elastiek te hard spant – zal in de jaren zijn bijgekomen. Hij gaat zonder gedachten of gevoelens in op de avances van officier van justitie Monique, lijdt aan reukverlies en steelt bij iedere euthanasie een dierbaar voorwerp, zodat de persoon in kwestie niet alleen hoeft te gaan, maar ten minste wordt vergezeld van een horloge, fotokader of eend van beton. Hoewel Engel feilbaar is op een sympathieke manier, is het bijzonder om een argument voor euthanasie bij voltooid leven op te hangen aan deze afgevlakte veertiger.

Eerder dan een vurig pleidooi is de roman een poëtische verkenning van de uitdrukking ‘het is mooi geweest’. Euthanasie krijgt hier niet de betekenis van een goede, maar van een mooie dood. Door die nadruk op het schone worden prangende ethische vragen uit de weg gegaan of slechts vermeld. Als dokter Engel aan Gerrit vraagt waarom hij niet de hand aan zichzelf slaat, zegt die dat dat geen fraai zicht zou zijn, en daarmee is de kous af. Waar is de familie van Gerrit? Welk precedent wordt geschapen? Hoe incorporeer je deze hulpvraag binnen het huidige zorgsysteem?

‘Weet je wat het is met mooie dingen,’ zegt Gerrits jeugdliefde Saartje hem op een avond, ‘ze zijn nooit alleen maar mooi. Alle mooie dingen die ik ooit gezien heb, leken ook nog iets anders te zijn. Grappig, of soms raar. Maar best wel vaak, het vaakst eigenlijk, mooi én verdrietig.’ Is het verlangen naar euthanasie bij voltooid leven een symptoom van een maatschappij die het contrast is verloren, waarbij hoogtes worden gevierd en laagtes onder de mat geschoven? Het is een vreemd verlangen de lelijke kanten van het leven uit de weg te willen gaan als het leven nooit alleen maar mooi, maar ook altijd iets anders is. Lelijk, bijvoorbeeld.