Deel
Facebook
Twitter
Deze lesbrief werd gemaakt in het kader van de nascholingsdag Literatuur in de Klas, die op 3 oktober 2023 georganiseerd wordt door literair-kritisch platform De Reactor en Vlaams-Nederlands huis deBuren. De opdrachten in deze lesbrief bieden bovendien een uitstekende voorbereiding op de prijsvraag voor de Jonge Recensent 2023.
In het kort
Deze lesbrief bevat een lesplan voor een lessenreeks waarin leerlingen een recensie leren schrijven.
- Duur: 2 lesuren van ca. 50 minuten, exclusief voorbereiding en schrijfwerk
- Niveau: alle niveaus en jaarlagen, differentiatie mogelijk (zie hieronder)
- Resultaat: een geschreven recensie van ca. 500 woorden over een boek naar keuze
Inleiding
Bij De Reactor zijn we ervan overtuigd dat je beter leert schrijven door te lezen en beter leert lezen door te schrijven. En die twee vaardigheden komen bij uitstek bij elkaar in recensies van literaire werken. Er zijn dan ook veel mogelijkheden om via oefeningen in het creatief schrijven van literaire kritiek het lees-, schrijf-, en literatuuronderwijs met elkaar te verbinden. In deze lesbrief presenteert de redactie van De Reactor een lesplan voor twee lesuren van ca. 50 minuten waarin leerlingen een recensie van ca. 500 woorden leren schrijven over een boek dat ze recent gelezen hebben.
Leerdoelen
Na afronding van de lessenreeks ‘Hoe schrijf je een recensie’ zijn leerlingen in staat om:
- verschillende recensiestijlen in bestaande recensies te herkennen en vergelijken;
- een leeservaring van een boek naar keuze mondeling onder woorden te brengen;
- een recensiestijl te kiezen die past bij de eigen leeservaring;
- een leeservaring te formuleren en onderbouwen in een geschreven recensie van ca. 500 woorden over een boek naar keuze.
Randvoorwaarde
De randvoorwaarde voor deze lessenreeks is dat leerlingen recent (liefst in de afgelopen maand) een boek hebben gelezen dat nog vers in het geheugen ligt. Het genre maakt niet uit. Of het nu om een roman, een dichtbundel, een essaybundel, een toneeltekst of non-fictie gaat – voor al die genres is er plaats in de literaire kritiek.
Daarnaast gaan we ervan uit dat de leerlingen beschikken over een basisschrijfvaardigheid, zodat het schrijven van een tekstje van 500 woorden, na de juiste instructie en voorbereiding, geen grote problemen oplevert.
Doelgroep
Dit lesplan is met enige aanpassingen geschikt voor alle niveaus en jaarlagen. Differentiatie op niveau is mogelijk in de boekkeuze van de leerlingen, en in de mate waarin de recensiestijlen worden geanalyseerd en uitgediept. Bij jongere lezers is het mogelijk om slechts één voorbeeldrecensie en alleen de lezersgerichte recensiestijl te behandelen, in aansluiting op de herkennende en belevende leeswijzen die in deze groep dominant zijn.
Het lesplan hieronder is schetsmatig. We moedigen docenten aan om het lesplan naar eigen inzicht aan te passen aan het niveau en de behoeftes van hun leerlingen.
Les 1. Oriëntatie op recensiestijlen
In de eerste les is er aandacht voor het genre van de recensie en leren leerlingen vier verschillende recensiestijlen herkennen en vergelijken: de lezersgerichte, de tekstgerichte, de auteursgerichte en de contextgerichte recensie. Ter voorbereiding op de eerste les lezen zij van elk van deze stijlen een voorbeeld op de site van De Reactor.
Opdracht (huiswerk)
Lees de volgende recensies op de website van De Reactor:
Selecteer voor elke recensiestijl (lezersgericht, tekstgericht, contextgericht, en auteursgericht) één fragment waarin die stijl volgens jou duidelijk tot uiting komt. Citeer dit fragment en noteer kort waarom dit fragment volgens jou een voorbeeld is van een van de vier recensiestijlen. Je kunt die fragmenten opsporen door een antwoord te zoeken op de volgende vragen:
- Lezersgericht: in welk fragment vertelt de recensent iets over zichzelf of over persoonlijke voorkeuren die meegewogen hebben in het oordeel over het boek?
- Tekstgericht: in welk fragment beschrijft de recensent een opvallend kenmerk van de tekst (de vorm, de stijl, de structuur van het verhaal, de woordkeuze etc.)?
- Contextgericht: in welk fragment beschrijft de recensent een verband met de context waarin het boek geschreven is (een bepaalde geschiedenis, een maatschappelijke discussie, een vergelijkbare situatie in de wereld buiten het boek etc.)
- Auteursgericht: in welk fragment legt de recensent een verband tussen de tekst en de persoonlijke achtergrond en/of het eerdere werk van de auteur?
Neem je aantekeningen mee naar de les.
Tijdens de les
- Opening (10 minuten): activeer de voorkennis van de leerlingen door te vragen naar hun bekendheid met het genre van de online recensie, bijvoorbeeld in een webshop. Hebben ze wel eens online een review gepost of een oordeel achter gelaten, en zo ja, waarom? Op welke plekken en in welke media komen ze nog meer recensies tegen (websites, kranten, tijdschriften, maar ook sociale media), en waarover gaan die dan (muziek, boeken, films, series, theater)? Wat zijn mogelijke functies van deze recensies? Laat leerlingen in de discussie tot het inzicht komen dat recensies verschillende functies kunnen hebben, afhankelijk van het doel van de recensent, het besproken cultuurproduct en het medium: de recensent als kritische gids door het enorme (boeken)aanbod, als leesconsulent voor specifieke doelgroepen, als deskundige die duiding geeft, als aanjager van de verkoop etc. Op basis van dit inzicht kun je ook duidelijk maken dat niet alle recensies (uitsluitend) tot doel hebben om een oordeel te geven. Recensies in media als De Groene Amsterdammer, De Gids en De Reactor besteden vaak meer aandacht aan duiding dan aan beoordeling. In zulke recensies blijft het oordeel soms impliciet of is het zelfs helemaal afwezig.
- Introductie recensiestijlen (10 minuten): geef een korte toelichting op de vier recensiestijlen, eventueel met verwijzing naar het bekende communicatiemodel van Roman Jakobson, dat literatuurwetenschappers vaak gebruiken om de relatie tussen tekst, lezer, auteur, en context te schetsen in het proces van betekenisgeving in iedere leeservaring. Kern van dit model is dat de betekenis van een tekst niet alleen afhangt van de tekst zelf (het ‘bericht’), maar ook van de (kennis van de lezer over de) auteur (de ‘zender’), de context, en de lezer (‘ontvanger’). Illustreer dit model door voorbeelden te geven (of leerlingen met voorbeelden te laten komen) van uitspraken die je alleen kunt begrijpen als je de context, de lezer, of de zender kent. Het model kan helpen om te begrijpen dat recensenten nooit alleen maar de tekst duiden of beoordelen. Zij lezen de tekst meestal in relatie tot de context, de lezer, en/of de auteur. We zullen hier spreken van verschillende ‘recensiestijlen’ als een van die vier aspecten centraal staat in een recensie. Daarbij moet de kanttekening gemaakt worden dat recensies vaak verschillende stijlen combineren.
Bron: Algemeen letterkundig lexicon. Ontleend aan: R. Jakobson, ‘Linguïstiek en poëtica’ (1960) in W.J.M. Bronzwaer e.a. (red.), Tekstboek algemene literatuurwetenschap (1977), p. 96-106; ook in B. van Heusden e.a. (red.), Tekstboek literaire cultuur (2001), p. 22-33
- Vergelijking van recensies en recensiestijlen (15 minuten): laat leerlingen in groepjes hun voorbeelden van de recensiestijlen verzamelen en vergelijken. Bespreek vervolgens klassikaal enkele van die voorbeelden. Besteed aandacht aan de twijfelgevallen en moeilijkheden in het onderscheid tussen de recensiestijlen. Bespreek vervolgens ook enkele algemene kenmerken van een recensie: welke informatie staat er altijd in, welke informatie wordt soms wel en soms niet gegeven, en wat vind je bijna nooit in een recensie?
- Oriëntatie op eigen recensie (10 minuten): Geef leerlingen een paar minuten de tijd om na te denken over de recensiestijl die het beste bij hen en bij het gekozen boek past. Laat hen nadenken en aantekeningen maken over een opening van de recensie die zou passen bij de gekozen recensiestijl. Deze aantekeningen hebben zij weer nodig bij de huiswerkopdracht voor les 2.
- Afsluiting (5 minuten): Herhaal de belangrijkste bevindingen van deze les. Blik vooruit op de volgende les en licht het huiswerk toe.
Les 2. Hoe schrijf je een recensie?
In de tweede les ordenen de leerlingen hun gedachten over het gelezen boek en maken ze alvast een opzet voor de recensie die ze na het tweede lesuur zelfstandig zullen schrijven. Daarvoor is het nodig dat ze voor de les hun leeservaring opfrissen door middel van een mindmap.
Opdracht (huiswerk)
Maak een mindmap waarin je in het midden het woord TEKST noteert, met daaronder de titel van het gekozen boek. Noteer in een driehoek-vorm daaromheen de drie andere factoren waarmee je in de eerste les kennisgemaakt hebt: CONTEXT, AUTEUR, en LEZER (dat ben jij zelf). Zorg voor voldoende ruimte rondom elk woord. Zie het voorbeeld hieronder.
Noteer vervolgens bij elke factor in steekwoorden alle opvallende kenmerken of associaties. Wees niet te kritisch: noteer alles wat er in je opkomt en wees zo precies mogelijk. Bij TEKST noteer je alle kenmerken die je opvallend, mooi, of juist zwak vond aan de tekst. Bijvoorbeeld: ‘droge stijl’, ‘ingewikkelde vertelstructuur’, ‘gekke personages’. Bij CONTEXT noteer je relevante thema’s, maatschappelijke kwesties, of historische gebeurtenissen uit de context van het boek. Bijvoorbeeld: ‘armoede’, ‘discriminatie’, ‘Tweede Wereldoorlog, ‘klimaatverandering’. Bij LEZER noteer je kenmerken van het boek die jij als individuele lezer herkenbaar, ontroerend, grappig, of juist weerzinwekkend vond. Bijvoorbeeld: ‘relatie met ouders’, ‘liefde’, ‘identiteit’. Noteer tenminste 5 steekwoorden bij elke factor (tekst, context, auteur en lezer). Verstuur een scan of foto van je mindmap naar je docent en neem je mindmap mee naar de les.
Tijdens de les
- Opening (5 minuten): koppel terug op de vorige les en inventariseer (indien niet bekend / afgesproken) welke boeken er gelezen zijn. Als meerdere leerlingen hetzelfde boek hebben gelezen, is het een optie om de groep per boek in kleinere groepjes te verdelen.
- Klassikale bespreking mindmaps (10 minuten): Toon een of twee goede mindmaps op het scherm en laat de maker de steekwoorden in zijn of haar mindmap toelichten. Laat in dialoog de leerling in kwestie bepalen welke recensiestijl (tekstgericht, contextgericht, auteursgericht of lezersgericht) de beste aanknopingspunten biedt.
- Bespreking mindmaps in groepjes (15 minuten): Laat leerlingen in groepjes om de beurt hun mindmaps met elkaar vergelijken en de steekwoorden mondeling toelichten, zoals dat zojuist klassikaal gedemonstreerd is. Geef hen vervolgens de tijd om in gesprek met elkaar te bepalen wat hun oordeel over de tekst is, hoe zij dat oordeel gaan onderbouwen (met tekst-, context-, auteurs-, of lezersgerichte argumenten), en welke recensiestijl het beste uitgangspunt vormt voor de recensie die ze zullen schrijven.
- Opzet maken voor de recensie (15 minuten): Geef leerlingen de tijd om in de les te werken aan een opzet van hun recensie in de vorm van een schrijfplan, waarin de inhoud per alinea in steekwoorden geschetst wordt. Belangrijk is dat ze hun argumenten, zoals geïnventariseerd tijdens de bespreking van de mindmaps, een plek geven in de structuur van het schrijfschema. Laat hen alvast een pakkende opening bedenken, afhankelijk van de gekozen recensiestijl. Wie voor een lezersgerichte benadering kiest, mag bijvoorbeeld openen met de eigen leeservaring. Wie voor een contextgerichte benadering kiest, opent met een verwijzing naar een maatschappelijke discussie / historische gebeurtenis etc. Besteed eerst aandacht aan de elementen die mogelijk onvermijdelijk zijn in een recensie, zoals bibliografische gegevens, (enige) achtergrondinformatie over de auteur (wie is hij/zij/hen, wat is eerder van deze auteur verschenen?), informatie over de plot / vorm van de poëzie.
- Afsluiting en instructies voor de schrijfopdracht (5 minuten): laat enkele leerlingen klassikaal hun plannen toelichten en inventariseer mogelijke problemen of onduidelijkheden. Instrueer de leerlingen vervolgens om hun schrijfplan thuis af te maken. Op basis van dat plan schrijven zij daarna een recensie van maximaal 500 woorden over het gekozen boek en volgens de gekozen recensiestijl. Wie behoefte heeft aan extra inspiratie, kan terecht op de site van De Reactor of bij media met sterke recensierubrieken of boekenbijlagen, zoals De Groene Amsterdammer, De Gids, De Standaard, NRC Handelsblad, of meer lezersgerichte media zoals Goodreads en Hebban.
Afsluiting
De precieze beoordeling van de recensies zal afhankelijk zijn van de mate waarin deze lessenreeks onderdeel is van het toetsprogramma. Indien de recensie met een cijfer beoordeeld dient te worden, ligt het voor de hand om de tekst op verschillende niveau te beoordelen. Formulering, structuur en correctheid zijn uiteraard belangrijk, net als creativiteit (of schrijfplezier) en originaliteit. Qua inhoud is het vooral van belang dat de leerling niet te algemeen blijft. De recensie moet concrete kenmerken of passages uit de tekst benoemen en, beter nog, evalueren of interpreteren. Het is ook mogelijk om het model van Jakobson als leidraad te gebruiken: in welke mate slaagt de leerling erin om de leeservaring volgens een van de vier recensiestijl te formuleren? Dit is nadrukkelijk een creatieve schrijfopdracht, en recensies hebben idealiter een persoonlijke en essayistische stijl. Leerlingen mogen dus veel vrijheid nemen in de manier waarop ze hun recensie precies vormgeven, zolang die vormgeving logisch voortvloeit uit de mindmap en de gekozen recensiestijl.
Wie geen cijfer verbindt aan de recensie maar wel graag een evaluatiemoment inplant, kan overwegen om na de inleverdeadline een extra les te wijden aan een ‘redactielokaal’. Daarin lezen leerlingen in groepjes de recensie van een medeleerling en proberen ze te bepalen welke recensiestijl leidend is geweest. Vervolgens gaan schrijver en meelezer met elkaar in gesprek over de opmerkingen en reacties van de meelezer. Vervolgens rouleren schrijver en meelezer een aantal keer van rol.
Reacties
Je reactie zal pas verschijnen na controle op spam. Dat kan een paar uren of dagen duren.