Sinds ik als negenjarige de film The Matrix (1999) zag, heb ik een sterk vermoeden dat we in een simulatie leven. Ergens in een neongroene versie van onze toekomst staat er een server die simuleert dat ik besta, dat ik deze woorden schrijf en dat ik het nieuwe boek van Emily St. John Mandel heb gelezen, dat door één van de personages zelf een ‘krankzinnig sciencefictionverhaal’ wordt genoemd. Inderdaad haalt Zee van rust alles uit de kast om die aanduiding waar te maken: maankolonies, tijdreizen, pandemieën, het besef dat het bovengenoemde vermoeden klopt, en een zee van personages in vier verschillende tijdlijnen die elkaar kruisen als de kabels aan de binnenkant van een supercomputer.
Sommigen verdenken Emily St. John Mandel ervan een profetische gave te hebben. Ze brak door met Station Elf (2014), een roman over een rondtrekkend theatergezelschap in een wereld verwoest door een onmogelijk geachte grieppandemie. Dat boek werd vanzelfsprekend een bestseller toen zo’n pandemie ook werkelijk plaatsvond, en werd vorig jaar verfilmd als Netflix-serie. In haar volgende roman, Het glazen hotel (2020, hier besproken), tuimelt een frauduleus beleggingssyteem, geïnspireerd door de ponzifraude van Bernie Madoff, in elkaar. Breder bekeken ging Het glazen hotel over het ‘koninkrijk van het geld’, een term die Mandel gebruikt om aan te geven dat rijkdom zijn eigen wetten heeft en dat het performen van die rijkdom je volledige identiteit inneemt. Wanneer het geld verdwijnt, zoals gebeurde toen Madoffs systeem aan het licht kwam, blijft er niets overeind. Het glazen hotel speelde zich weliswaar af tijdens de financiële crisis van 2008, maar is opnieuw brandend actueel: veel mensen vrezen een nieuwe recessie, aangewakkerd door de oorlog in Oekraïne, en het haastig heropgebouwde koninkrijk van het geld kan elk moment weer in elkaar storten. We letten dus maar beter op wat Mandel in haar nieuwe roman, Zee van rust, voorspelt.
Pas halverwege Zee van rust drong het tot me door wat ik eigenlijk aan het lezen was: een scifi-avonturenverhaal, met in de hoofdrol een tijdreizende detective die onderzoekt of de mensheid in een simulatie leeft. Tijdreizen en simulatietheorie zijn twee huizenhoge clichés in sciencefiction en als je er op een onironische manier over wil schrijven, moet je vandaag origineel uit de hoek komen. Mandel doet dat door je de eerste honderd pagina’s te laten geloven dat je een heel ander soort boek aan het lezen bent, namelijk in volgorde: 1) een historische roman 2) een epiloog bij haar vorige boek en 3) het dagboek van een pandemieschrijfster, die een drieëntwintigste-eeuwse versie van Mandel zelf is.
1912. Edwin St. John St. Andrew is de jongste telg van een rijke Britse familie. Wanneer hij zich kritisch uitlaat over de koloniale overheersing van India, wordt hij weggestuurd naar Amerika. Na enkele omzwervingen komt hij aan in Caiette, een fictief dorp op Vancouver Island dat ook als setting diende voor Mandels vorige roman. Daar hoort hij plots vioolgeluiden midden in het bos.
2020. Mirella woont een voorstelling bij van Paul, componist en videokunstenaar. Hij toont een film, opgenomen door zijn zus Vincent, waarin het beeld plots stokt. Mirella, Paul en Vincent zijn personages uit Het glazen hotel, waarvan de plot hier in een notendop wordt besproken. De dialogen lezen als een geforceerde en banale uiteenzetting. Wie Het glazen hotel heeft gelezen, weet al waar het verhaal over gaat. Wie het niet heeft gelezen, fronst de wenkbrauwen. Er worden zeven personages geïntroduceerd op één bladzijde, waarvan er slechts twee belangrijk zijn voor het verhaal. Waarom deze informatie over de ponzifraude van Vincents echtgenoot noodzakelijk is in dit boek, is niet duidelijk. Op het einde van een van deze exposés sluit Paul af met ‘Wat een boeiend leven, he’.
2203. Olive Llewellyn, schrijfster en bewoonster van Maankolonie Twee, bezoekt de aarde voor een signeertournee van haar pandemieroman Marienbad, waarmee ze plots beroemd werd. Tijdens haar tournee wordt ze bestookt met lastige (seksistische) vragen en opmerkingen: of ze misschien kinderboeken zal gaan schrijven nu ze zelf moeder is geworden en of ze niet beter voor haar kind zou zorgen in plaats van op tournee te gaan. Het zijn vragen die Mandel na haar plotse succes met Station Elf wellicht ook heeft gekregen. De onderkoelde frustratie van de schrijfster is tastbaar en authentiek, net als de spanning tijdens een virtuele lezing over pandemieën, waarin Olive verklaart dat de wereld altijd aan het vergaan is. We balanceren constant op de rand van de afgrond, zegt ze, waarna ze opnieuw overspoeld wordt met stompzinnige vragen. Met een journalist praat Olive over een vreemde ervaring die ze had toen ze in de luchthaven stond en vioolgeluiden hoorde, gevolgd door een zwarte flits, waarna ze plots het gevoel kreeg midden in een bos te staan.
Wanneer een fan aan Olive vraagt waar ze nu mee bezig is, antwoordt ze dat ze aan een ‘krankzinnig sciencefictionverhaal’ werkt. Als Llewellyn een stand-in is voor Mandel – en alles wijst daarop, tot de namen van de personages in Station Elf en Marienbad toe – dan is Zee van rust dat krankzinnige verhaal.
Dit boek gaat namelijk niet over Edwin, Mirella of Olive. Het is geen historische roman, geen voortborduren op haar vorige boek en geen futuristische autofictie. Zee van rust is een knotsgekke tijdreisrit à la Back to the Future (1985), maar dan zonder coole auto’s met vleugeldeuren. Omdat zo’n tijdreisavontuur het van zijn onthullingen moet hebben, geef ik hier een spoiler-waarschuwing: als je dit boek wil lezen zonder te veel informatie vooraf, ga dan verder vanaf de tussentitel ‘Retrotoekomst en zachte sci-fi’.
De vioolgeluiden in het bos op Vancouver Island in 1912, het stokken van Vincents filmpje in 2020 en de zwarte flits op de luchthaven in 2203 verbinden de drie tijdlijnen. De personages vangen een glimp op van elkaars omgeving. Er is een soort scheur in de ruimtetijd ontstaan, waardoor die drie punten met elkaar verbonden zijn en de personages elkaar kunnen waarnemen.
Dat wordt duidelijk in de vierde tijdlijn: 2401. Tijdreizen is mogelijk, maar streng verboden buiten het Tijdsinstituut, een overheidsinstelling die anomalieën, zoals de bovengenoemde scheur, onderzoekt. Het instituut stuurt voormalig hoteldetective Gaspery naar de verschillende plekken in het verleden om te onderzoeken wat er aan de hand is. De aard van de anomalie zou namelijk kunnen bewijzen dat we in een simulatie leven. De redenering gaat: als de wereld een computersimulatie is, dan is tijd slechts een variabele in die simulatie, vergelijkbaar met de locatie van een bestand op een harde schijf. Tijd is met andere woorden vatbaar voor bestandscorruptie, waardoor verschillende punten in het verleden (dus: verschillende bestanden op de harde schijf) door een anomalie of systeemfout aan elkaar verbonden kunnen worden.
Tijdens zijn onderzoek komt Gaspery tot de conclusie dat hij zelf de anomalie veroorzaakt heeft. Doordat hij naar de drie punten in het verleden reist en op een gegeven moment met een jongere versie van zichzelf spreekt, veroorzaakt hij een fout in het computersysteem. Met andere woorden: Gaspery maakt zijn tijdreis om een fenomeen te onderzoeken dat slechts ontstaat doordat hij tijdreist. Dat is een klassieke tijdreisparadox, meer bepaald een causale lus: een toekomstige gebeurtenis is de oorzaak van een gebeurtenis in het verleden, die op zijn beurt opnieuw de oorzaak is van de toekomstige gebeurtenis. Daardoor is het onmogelijk de oorzaak van beide gebeurtenissen te achterhalen, want ze veroorzaken elkaar. Dit soort causale lussen komt vaak voor in tijdreisfictie, van de klassieker By His Bootstraps (1941) van Robert Heinlein tot afleveringen van Star Strek en Doctor Who.
Causale lussen stroken niet met de tweede wet van de thermodynamica (een object kan geen entropie blijven verliezen in een oneindige lus) en sluiten vrije wil uit (de tijdreiziger heeft geen keuze, want zijn actie heeft geen oorzaak). Wetenschappers zoals Stephen Hawking beweerden daarom dat causale lussen één van de redenen zijn waarom tijdreizen naar het verleden onmogelijk is, maar Mandels concept van tijdreizen is bijzonder: de wereld die ze in Zee van rust beschrijft is namelijk niet echt, maar een simulatie. Die simulatie heeft vastgelegde parameters en wetten, en is dus deterministisch. Dat impliceert dat vrije wil inderdaad niet bestaat, en dat alle eigenschappen van een object (zoals entropie) gewoon variabelen in een computersysteem zijn die aangepast kunnen worden. Wanneer een tijdreiziger teruggaat in de tijd en een ingrijpende handeling uitvoert, bijvoorbeeld wanneer Gaspery Olive redt door haar te waarschuwen voor een aankomende pandemie, of wanneer hij met een jongere versie van zichzelf praat, dan wordt er geen alternatieve werkelijkheid gecreëerd.
Oorzaak en gevolg zijn met andere woorden arbitrair. Vrije wil is een illusie. Tijd is, net als elke andere eigenschap, slechts een variabele in een computersysteem en daarom is het überhaupt mogelijk om doorheen te tijd reizen. Er is maar één tijdlijn, de tijdlijn van de simulatie, en dus kan Gaspery gerust naar het verleden reizen om te onderzoeken wat hij veroorzaakt door naar het verleden te reizen. Zee van rust gaat in tegen wat veel andere tijdreisfictie net als een plotelement gebruikt, namelijk dat knoeien met het verleden onvoorziene gevolgen kan hebben in de toekomst. Hier niet dus! Great Scott!
Zee Van Rust wordt weleens tot ‘soft sci-fi’ gerekend, waarbij de aandacht meer uitgaat naar menselijk gedrag dan wetenschappelijke accuraatheid of technologisch detail. De complexiteit van het verhaal, dat volledig steunt op het tijdreizen als structurerende kracht en daarbij nog eens een flinke draai geeft aan het concept, doet echter in niets onder voor hardcore tijdreisklassiekers als The Time Machine (1895) van H.G. Wells en The End of Eternity (1955) van Isaac Asimov. Dat Mandel niet inzoomt op de technische aspecten van hoe de tijdreismachine werkt – er wordt zelfs niet beschreven hoe ze eruitziet – is gewoon een thematische keuze, daar is niets soft aan.
Los van het tijdreizen is de toekomstwereld van Zee van rust verbazend mild en voelt ze daardoor bijna retro of zelfs ongeïnspireerd aan. Dit is een heel ander toekomstbeeld dan de post-apocalyptische woestenij van Station Elf. De aarde is weliswaar een beetje warmer, maar nog steeds leefbaar. We zijn niet gestikt in onze eigen uitlaatgassen, uitgeroeid door een nieuwe pandemie of verdampt in de schokgolven van atoombomexplosies. In plaats daarvan krijgen we de bekende snufjes die bij vooruitgangsutopieën horen: vliegende auto’s, robots die al het zware werk opknappen, maankolonies en uiteraard tijdreizen. Als armoede, conflict en schaarste aanwezig zijn in deze versies van de drieëntwintigste en vijfentwintigste eeuw, dan krijgen we ze niet of nauwelijks te zien. De enige kritische observatie die Mandel maakt over de toekomst is dat succesvolle vrouwen zoals Olive ook in de drieëntwintigste eeuw nog voortdurend met alledaags seksisme te maken krijgen.
In Zee van rust duiken steeds opnieuw de schaduwen van Station Elf en Het glazen hotel op. In plaats van zich af te zetten tegen het plotse succes van haar coronaboek, of er ongeïnspireerd op voort te borduren, doet Mandel iets nieuws. Door haar status als pandemieschrijfster te omarmen, kan ze er commentaar op leveren bij monde van Olive Llewellyn. Het opvoeren van personages uit Het glazen hotel in de tweede tijdlijn van Zee van rust is echter minder geslaagd en had uit het boek geschrapt mogen worden. Naast een moeizame intertekstuele link leggen, doet dit deel van het verhaal namelijk weinig.
Net als Station Elf zoekt Zee van rust de grenzen van genrefictie op en probeert het de interessantste elementen daarvan uit het verdomhoekje te halen. Het is echter te gul om te zeggen dat het boek daar volledig in slaagt. In een boek van tweehonderdveertig pagina’s met vier tjokvolle tijdlijnen, een stevige dosis metafysische onderwerpen, en een gespaghettificieerde plot lukt het Mandel namelijk niet om ruimte te vinden voor uitgediepte personages of een boeiende literaire stijl. In een poging om het publiek te verbazen vergeet Zee van rust, net als zoveel andere genrefictie, om gewoon een goed boek te zijn. De dialogen zijn oppervlakkig. De decors zijn weliswaar indrukwekkend, maar er zit geen wereld achter. Je kan je de meeste hoofdstukken inderdaad prima als scenes uit een Netflix-serie voorstellen, met een bombastische soundtrack en prachtige sterrenvelden maar zonder ziel.
Toch verdient Mandel lof om keer op keer met een vernieuwend werk te komen en zich te wagen aan het hernieuwen van genre-clichés. Mijn bespreking van Mandels vorige boek sloot af met de bedenking dat als Het glazen hotel even profetisch bleek als zijn voorganger, er iets niet in de haak moest zijn. Als er over een paar jaar de eerste maankoloniën oprijzen uit de Mare Tranquilitatis en we de scheurtjes in onze simulatie ontdekken, dan is de aap natuurlijk helemaal uit de mouw. Toch zou ik er niet al mijn geld op inzetten dat Mandel eigenlijk een goedaardige tijdreiziger is die ons probeert te waarschuwen voor de volgende calamiteit – daarvoor is haar beeld van de toekomst te simplistisch. Voor de zekerheid kunnen we misschien wel haar boeken naar een aantal belangrijke staatshoofden sturen – Barack Obama, met een beetje tijdreismagie misschien de 47ste president van de Verenigde Staten, liet alvast weten dat hij fan is van Mandels werk – en maken de bevoegde ministers best al werk van een wettelijk kader voor een verbod op tijdreizen, en misschien ook op vliegende auto’s in literatuur voor volwassenen.
Reacties
Je reactie zal pas verschijnen na controle op spam. Dat kan een paar uren of dagen duren.